GÜNER AKMOLLA


ROMANIYA’DA YAŞAĞAN
QIRIMTATARLARIN
TARIHINDEN BAŞLANĞIŞ


KOSTENCI // ROMANYA 2014

Kültürnın genış colını serbestçe aşqanına aldıma, o ağır komunizmanın kunlerınde,
bu kitapnı romen milletının sönmez ruhına bağışlayman!

Müellif    Güner Akmolla

Lector de Carte: Sevda Mutaș
Tehnoredactare: Ing. Buran Serpedin
Ilustrație / Copertă: Adéle Acmola

ALD SÖZ
 GÜNER AKMOLLA - ve onun şiirlerı ve eserlerı

Geçtiğimiz yıl Türk Dünyası şairlerinin buluştuğu Kosova Prizren’de tanıdım Güner Akmolla’yı. Türk Dünyası’nın seçkin konuklarıydı davetliler. Türkiye’den isimleri kısmen tanıyorduk. Ama yurt dışından gelen bizim gibi konuşan, bizim gibi düşünen isimleri fazla tanıdığımızı söyleyemem. Onları tanımaya onlarla bir bağ kurmaya çalıştım Gözümde her şair büyüktü. Karşılıklı görüşmeler ve gözlemler şairlerin bazılarını daha da büyüttü.
Prizren”de bir akşam yemeğindeyiz. Birbirine birleştirilmiş masaların diğer ucunda oturan Güner Akmolla cesur konuşkan yapısıyla çekti dikkatimi. O, konuşuyor, çevresindekiler onu dinliyordu. Aramızda belli bir mesafe olduğu için de kendisini uzaktan takip ediyordum. Onunla ilgili ilk intibalarım böyle...
Daha sonra Yunus Emre Kültür Merkezindeki şiir programına geçtik. Şairleri şiirleri ile değerlendirme zamanı gelmişti. Pek çok şairin şiirini dinledik. Bazı şiirler hafif bir meltem gibi bağrımızdan esti geçti. Bazı şairlerin şiirleri ise adeta ruhumuzun tellerini titretti bir nakarat oluşturdu. Yüreğimizde yankısını buldu. İçimizde var olan ama bir türlü açığa çıkmayan, duyguların yeşermesine, sebep oldu. Güner Akmolla ‘da bu şairlerden birisiydi. Hep bildiğimiz, konuştuğumuz Kırım Tatarlarının davasını bir şiir üslubu ile ilk defa dinliyorduk. Sorgulayan, sahip çıkan, dert edinen bir tarz ile ilerleyen yaşına rağmen 18 yaşındaki bir genç kız heyecanıyla okudu şiirini.
Güner Akmolla şiiriyle İstanbul ve Kırımın Kardeşliğini vurgulamış, onu şiirlerine yansıtmıştı.

Neden korkup kartbabaylar þu Kırım’dan'dan kaçkanlar
Neden ürküp öz Vatannı düşmanlara açkanlar?
Bayır geçip, buzlar içip, başka topraklar karap
Dagılganlar dört-bir yaka, asır boyunca cilap!

Dobruca’ya yerleşkenler "Ak Toprak" dep dedeler
Kırım yakın, İstambul'da onday yakın degenler!
Asret kozmen kartayganlar, öz koyım, dep, Vatanım,
Onlarındır bütün derdim, sesleridir cylavım!

Vatan hasreti ve sevgisi ile kavrulan Akmolla ile dostluğumuz zaman içerisinde ilerledi. Bir dakikası bile boş geçmeyen, inandığı Kırım Tatarları davasına gönül vermiş bulunan Güner Hanım, bize yazdığı kitaplardan gönderdi. Ardından ben kitaplarımın bazılarını kendisine gönderdim. Kitapları alır almaz tamamını okuduktan sona ‘Sislerin ardında’ adlı Romanımın Romence’ye ve Rusça’ya tercüme edilmesi konusundaki fikrini ifade etti. Mutabakatın ardından da Tercüme çalışmalarına başladı. O kadar yoğun iş içerisinde Romence Tercümesini bitirme aşamasına geldi. Rusca’ya çevirilmesi konusunda da çalışmalarını sürdürüyor. Kırım Yazarlar Birliği Başkanı Rıza Fazıl’a bu konuda teklif götüreceğini bu tailfin ardından da Sislerin ardında adlı kitabın Rusca’ya da tercüme edilmesi imkanının sağlanmış olacağını düşünüyorum.
Tercüme konusunda kendisine yaptığım teklif için “Bu romanın tercümesine bizim ihtiyacımız var. Onun için bunu tercüme ediyorum” diyerek hiç bir talepte bulunmayan Sayın Akmolla’yı bu çalışmaları nedeniyle kutluyorum.
Kırım Tatarlarının dünyasını , geçmişini, yaşadıklarını anlatan, sağırlara bile duyurmaya azmetmiş olan Güner Akmolla bulunduğu her platformda Kırım Tatarlarının sadık, güçlü savunucularından birisi olduğunu gösterdi.
Güner Akmolla bugüne kadar bazıları Tatarca ve Romence elliye yakın esere imza attı. Bunlardan bazıları ise iki dilli olarak yayınlandı, edebiyat ve ya tarih olarak.
Bitmeyen projelerle her gün çalışan her gün üreten Güner Akmolla öyle görünüyor ki, geleceğin pek çok kitabının sahibi olmaya devam edecek.
    Not: Tarihımızın cölını aşqanda, boş cerlernı toturacaqlarğa, yazğanda, haysiyetmen yazsınlar diymen....
    BİBLİYOGRAFİYA

1.Mustecep Ülküsal – KIRIM Türk Tatarları (Dünü-Bugünü- Yarını) Ist.1980
2. Mustecep Ülküsal – Kırım Yolunda Bir Ömür –hatıralar- Ankara 1999
3. Amet Ozenbaşlı- Qırım Faciyası – Aqmescit - 1997
4.Mehmet Ablay – Tatarların Tarihınden (Din istoria tătarilor) Buc.2005
5.Şerban Papacostea, Virgil Ciocâltan – Marea Neagră (1204-1453) Constanţa2007
6.Adrian Ilie – Qarasu Vadisi (Valea Kara-Su) XIV-XIX asırlarda, Medg.2008
7. Dobruca 1406- 1918 Album / Resamlar / V.Coman, C.Dobrotă,C.Turcitu,2008
8.Güner Akmolla – Dobruca Tatarları – Tătarii din Dobrogea,Costantsa, 2005
9.Güner Akmolla – Akbaş koyın monografiyası – Monografia Albeşti, C-ţa 2007
10.Güner Akmolla- Tekfürköy monografiyası – Monografia Techirghiol,C-ţa 2008
11.Revista bilingvă de cultură EMEL – IDEAL – Constanţa, nr1-25
12.Ablyaziz Veliev – Închisorile Fasciste (Faşizm mahbiusleri) Aqmescit,2004
13. Denis Căprăroiu –Romen Akademia Mecmuası (Revista Academiei Române, tom. XVI nr. 1-2, 2008; Emel nr. 24-25 an 2009
14.Yılmaz Öztuna – Türkiye Tarihi, Tifdruk, 1970
15.Ünver Sel - Osman Aqçoqraqlı veQırımda Tatar Tamğaları,Ankara, 1996.
16.Virgil Coman – Tătarii în Istoria Românilor, 2004,Constantsa,Romanya
17. Marian Kojok- Tătarii în Istoria Românuilor, 2004, Constantsa, Romania
18. Prof.dr. Enache Tușa – Siyaset ve Hayalî Dobruca’nin Milletlerinde
                - Eminesku ve Dobruca’nın ilhak edilmesi, etüd
 Pılan
1. Kırış – Romaniyada yaşağan qırımtatarların tamırları
2. Hicretler
3.Dobruca:
    I. 1800-1943
    II. 1944 Qızıl Ordunın teror devırı başlay
    III. 1947 senesı ve sonra
    IV. 2000 senesı
1 KIRIŞ

    2010 senesının bırıncı kunlerı...Caşlarımız tanımadan tarihımıznı, oqumağa ve ya yazmağa bılmeden oz ana tılınde, eşıtmege bıle vaqıt tapmadan tatar dünyasının barlığından ya da yoqlığından, artıq milliyetçılığının zamanı geştı, dep, yaşaylar qarışıp etrafdalarına, ısteyerek cöytıp oz kımlıklerını... Neğadar yazıq!
    Bonday bır sıqıntıcı kunlerde başladım aldımızdaqı kâtlernı, notlarnı, defterlernı, totırmağa bılgenlerımmen, çünkü men 69 yaşına kelgende kordım bek kop aydınlarımıznı qarşılıqsız dünyağa koşırgenlerını barlıklarınman bırlıkte omırce toplağan bılgılerın ve orf-adet qorumaqta bellı messuliyetın...Ne yazıq derken, çalışmaqnı qartayğanda bıle borıc kıbı kormek kerege!
    Romanyada barmız, bo topraqlarğa kelmemızın sebeplerın bılmeden yaşap bağışlamağa vaqıt ve haq yasaqlığın cenemız.Bılmegenımıznı qarap ve üyrenıp, bılgenlerımıznı bıldırıp azırlık koremız milliy borcımıznı egıp anca ketmege ebediyetke.

    Barlığımızğa dair bırıncı dokümantlar
    Bır yabancı yerde tuvğan ve osken başqa milletının evladı, mektebın başlanmasıman anlay ki onın tarihı bo memlekette aytılmay ve bılınmiy.O zaman mecbursın qaramağa tışardan kelgen tarihi bılgılerge, mecbursın senın milletıne dair yazılğanlarnı toplap, şuruk fikirlernı atıp, yaqşı ve haqlı fikirlernı üyrenmege ve tanıtmağa etrafındaqılarğa, oz milletınden ve yabancı bolğanlarğa.Qolay bır ış tuvıl, çünkü “qale mırağan nevaqıt ışınden qazılğan!”Dayanıqlı Tanıtlar, deliller ketırgenson, anca qonuşabılesın ve yazıp bıldırebılesın kelecek nesıllerge.
    Bır milletnı kostergen barlıqlar bonlar: kultur, tıl, edebiyat. Milletın qurğan hükümetı cöytılsa bıle, politik, ekonomik, askeri koruşlerınden, o kenede cöytılmaz neqadar vaqıt milli duyğular yaşarlar o milletnın ruhında.
    Sade bolaytıp dayanar o millet dünya tarihınde ve tırıler munasıb zamanda.Uluslararası Tarihınden Qırımtatarların vatanları, memleketlerı,Orta Çağında cöytılğan.Asılında cöytıla anılmadan Orta Çağın sonında.(Ev Medyu).Altın Ordı İmperyası (romencede orda bergen “hoarda”yani terbiyesız ve vahşiy çeteler) ve sonra Qırım Hanlığı artıq qayblerge geşeler, onlar rus tarihçilerın sebebınden unutılıp ve unuttırıp.Balalığımnı markat etken bır tablo: bız, tatarlar, Asiya’nın vahşilerımız, terbiye ve medeniy etsızmız, koşıb cürgen halkmız, yani migratormız,v.b.Avrupa, ele Romaniye, bızım sebebımızden gerı qalğan denılgen fikirler ders kitapların ışınde dayma tabıldılar, emde milletın arasında şıbırdaşıp aytılğan sözlernı tuya edım: “bek aruv olarğa, rus kelsın haqlarından!”Dünya tarihınde balaban imperyalarnı qurğanlar bıle ırıp coq bolğanda asırlar ışınde, elbette sebeplernı qaraştırmaq milli borc.Qabat bızde er neqadar etraf milletlerge yani rus milletıne atsaqta cüknı. Ozımıznı, kımlıgımıznı, barlığımıznı, asırlar boyı yaşatqan medeniyetımıznı ozımız qoruycaqmız. Qoruyalmasaq, o zaman qayb bolmağa razı bolayıq.
    Türk dünyasında, türk milletlerın arasında yaşağan tatar milletı, bugunkı qırımtatarlar,70 qoranta,balaban aile qabile kıbı balabanlıqta bolıp tanılmaqtalar.Bar ve ya az, ya da eş yoq mongollıq, oda onemlı mesele bolalmaz tarihnın milletler arasında qainap taşqan vaqıtlarında.Kokenımızın mongol-türk dep qarışmaların sebebın qaramağa ve çözmege mecburmız qolğa alıp Avrupa’daqı rus ve sonra sovyet politikasını.
    O 70 qabilenın arasında quvetlı bolğanları aytıla bugunde: Argın, Şırın, Bargîn, Qırq, On, Merkit
v.b. Ailelerın en qıymetlısı Şırın eken, M.Ülküsal’ğa dair, klasik kitabında, s.29, bölüm Kırım da Devlet Kuruluşu . Er qabilenın ayrı tamğası bolğan, 1925- te Qırım Komiser Şurasının Ağustos ayında alğan Qararına kore 1926 Şubatta Osman Aqçoqraqlı’nın qıymetlı kitabında bar bolıp.Merhum Ismail Otar bey türk dünyasına bıldırmekte çevırıp ve Ünver Sel bey Ankara da 1996 da yayınlamaqta, yaqın 400 qullanılğan tamğa-damğa. Eskı zamanın ocaqları (qabilelerı) şo adlarıman anılğanlar: Ming (Bin), Cüz
(Yüz), Qırq, On, Calayır, Kongrat, Alçın, Arğın, Qıpçaq, Çaqmaq, Qırğız, Qazaq, Qalmıq, Qarlıq, Bulaq, Samarçıq, Kıtağan, Kilecı, Kenbeges, Buyraq, Oray, Kıyat, Qıtay, Qanğlı, Oğuz, Çublaç, Tutçi, Naygur, Otacı, Arlay, Giray, Ongut, Borkut, Tanğıt, Alavut, Misk, Merkit, Qalan, Onğlan, Qarı, Arab, Aylaçı, Çuburğan, Qışlıq, Qaday, Türkmen, Dürmen, Qantamır, Ramadan, Miten, Üysün, Barı, Üyürci, Corat, Tatar, Yorga, Nabaş, Çağır, Soldus, Tubay, Tekeküve, Darı, Satqıyat, Qırğın, Şirin, Qurlavub, Bağlan, Canbay, Oyrat, Çığır,Uygur, Ağar, Yabudarğın, Kiyakht, Macir, Savuran, v.b.Evolutsyasını kararman bılermız eger tuşunsek ki M.Ö.2000 senelerınde Prototürkler, yani türklerın ataları, qurğanlar Altay dağlarında dünya altın endustrisını ve sonra koşmelerımen,yetışeler Qara Denızge,onı “tatar kolı etıp XIII-cı asırda.Tatar ve türk kulturının ustun bolması mongollarnı tatarlaştıra, ve butun Asiya turklerıne “tatar” denıle, çinlerın “tik”, latinlerın ve yunanların “yurkaye, turkaye” degenlerımen, “türük”= “duruk” quvetlı demesımen.M.S. (e.n.) VI-cı asırda Kokturkler (Göktürkler) zapt etmekteler epısı qabilelernı ve “türk” adını ıstemekteler.Şımdıgeşık aytılğan ısımler şunlar: hun, avar, tabgaç, qırğız, qarluq, yağma, çigil,oğuz, türkeş, uygur, hazar, bulgar, peçenek, kıpçak, çuvaş.Eskı zamanlarnı anlatqan destanlarımız bar: Ergenekon Destanı, Şah-Name (Firdousi, fragm. Afrâsyâb) M.Ö.330 da türk qavimlerı uzanmaqtalar İran’ğa, Kafkasiya’ğa, Doğu Avrupa’ğa, Balkan’ larğa, Anadolu’ğa.
    Türklerın yani tatarların cögrafya dağılması şolay: Asya (Japonya,Filipine) Batı Avrupa (Vest), Kuzey (Nord) Afrika, hâkimiyet qurıp yaşağanlar şımdı tartılıp. Cögrafya genışlıgın fizik genışlıgıde bar:Orta Asyada yaşağanlar, boğday; Kuzey Asyada yaşağanlar qumral; Doğu Asyada bolğanlar, çinlerın ve Moğolların temasıman mongoloyıd tipındeler; Qırım’ın çol tarafından hicret etkenler Dobruca‘ğa, Türkiye’ge ep mongoloydler.
    Bızım dünyamızda bılıne ki zamanımızda türkçe yani tatarcada qonuşqanlar qararman 250.000.000’ nı taba, statistikte 5 – ci ve qonușulğan yerlerıde şunlardır: Türkiye, Kuzey Makedoniya, Kosova, Kıbrıs, Dobruca, Deliyorman, Dağıstan, Kuzey Kafkazya, Astrahan, Orenburg, Tatarıstan, Başkurdistan, Turkistan, Yakutistan, Altaylar, Qırım Yarımadası.Genışlemeknın, koşmeklernın, kelıp-ketmeklernın sebeplerı bolğan: çiftçılık, ayvan asraması, harbler, qabilelerın arasında anlaşmamazlıq, ve yaqın zamanda yabancı milletlerın fena zulumı.Türk-tatar milletının diniy tarihı bugun bondaydır: ateşke (otqa) tabınmaq, Şamanlıq, Budistlık, Manilık, Musevilık, Nasturilık, Hıristiyanlıq, Musulmanlıq.Berke Han (1257- 1266) Altın Ordı Devletıne muslumanlıqnı resmi olaraq qabul ettıre.
    Cesaretlı, hıristiyanların atasözlerıne kore” atlarıman barabar tuvğan tatarlar”, tabiat quvetle
rıne tabınıp, eş bır şeyden qorqmadan, nallı atlarıman 10.000 km qazanğan ve onda devlet qurğan milletmız.Bır avuş kışı balaban ulkenı, Çin kıbı, Hindistan kıbı, zapt etkenlerdır. Padışalarına berılgen ısımler başta yabgu, sonra qağan, hâqan, ve han boldı. (M.S.216 da).Meşhur medeniyet qurğanlar: Avarlar (394- 552); Koktürkler (552-745); bo zamanda askerlerımızın kuşı bellı, 230.000 atlı bar, bayraq qurt başıman Hâqanlıqnı bıldıre Asya da. Kokturklerın Taht şeerı bola Otüken de, (Orhon ve Selenga ırmaqların arasında) bırıncı yazmaq kene olardan kele, Orhon Yazıtları. Bilge Qağan yazısı (730- 735) uş anıttır Kul Tigin amcasına qarşı, milliyetçılık, tıl zengınlıgı, cümle qısası, medeniyet bolganın ve tılımızın o zamanda qurulğanın kostere:
    “Turk Oğuz Beklerı budun eşitin! Uze tenri basmasar, asra yir telin meser, Turk budun, ilinin torunın kem atatı? Uçdı Turk budun ertez okun! Budun atı kuse yoq bolmasın tigin, Turk budun uçun tun udımadım, kundız olımadım; inim Kul Tigin bırle iki şad bırle oluyttı qazğandım.Anca qazğanıp bırıkı budunug et sub qılmadım.”
    Bo bızım evelkı tılımız ve qolaylıqman bugunkısıne aylandıramız: Türk ve ya Tatar, oğuz beklerı! Turk milletı işitin! Yoqarıda kokyuzu basılmadıqça, aşağıda yer teşılmedıkçe, Turk milletı, ulkenı, torenı, kım bozar? Turk milletı, sen kendıne don!Milletım adı, şanı, yoq olmasın dep, Turk milletı uşun gece uyuma dım, kundız oturmadım. Kardeşim Kul Tigin ve iki şad ile olesiye, bitesiye, çalıştım. Bu qadar tim ve birlik alındekı milletı dağıtmadım.”
* *
    Türk-tatar tıllerı dep bılıngenler ve Ural-Altay tılerıne bağlı bolğanlar dort grupağa ayırılalar:bulgar - oguz, qıpçaq - qarlıq, ve ışındekıler:
1. çüvaş, oğuz, (bulgar –oğuz ve ya selcük-oğuz) asılında uzlar ve peçenekler, sonra turkmen tılı, gagauz tılı, azerbaycan, osmanlı turkçesı;
2. kuman ve ya polovtsı tılı, karaym, kumık, karaçaevo-balkar, qırımtatar, başqır, qazah, qalpaq, uzbek lehçelerı nasıl noğay, qaraqalpaq, uygur, tuvin, yakut, hakasa, şora;
Tatar tılının uş lehçesı bar kıbı anlaşıla:
    Volga tarafındaqı merkez tıl;
    Batı tatarcası
    Doğu (Şarq) tatarcası
    Edebiy tılımız XVI-cı asırdan başlap uygur tesırınde ilerlemekte.Araplar, ruslar ve fransızlar Sorbona Universitetınde ders qurdılar bızım qırımtatar tılımıznı üyrenmek uşun.
    Dobruca’nın Milli Şairı, Memet Niyazi yaza “Ars poetikasında”, Tatar barmı? degen şiirınde:
    “Millet adım Turk bolsada,tarihte
    Şanlı adım TATAR...şay dep yazarman!”
    (Tatar barmı? dep,kım soray?, ekı tılde ciyıntıq, Olımsız Şiirler,G.Akmolla,Kostencı, 2007)

II HICRETLER
    Altın Ordı imperyası, Qırım Hanlığın imperyası, dünya tarihınde tanıla ve gururman ya da fenalanıp aytıla-yazıla Orta Çağ zamanında.Romen tarihçılerı, Vircil Koman, Adryan Iliye, Şerban Papakostea, Vircil Çokıltan,yazdılar qanıtlar ketırıp Orta Çağında bolğanlarnı ele Qara Denızde Venerik,Cenova gemıcı lerımen cenk ve ya barış yasağan ecdatlarımıznı.Onların yazılarından anlaşıla Hanlarımızın, yani tatar milletının quvetı, sözı, ordısı.Mihayl VIII Paleologu’nın zamanında (1257-1282), Nymphaion anlaşmasında, ve 1400 lerın ortasına qadar, Tuna’nın denızge aqmasında ve Qara Denızde yasalğan anlaşmalar Altın Ordu tatarlarıman bırlıkte bola:
“Gerı almak savaşlar Dobruca’nı kotermekte, Mihayl Paleolog mında selcük turklerını yerleştıre, olar mogullardan qorqıp Asiya’dan tartılğanda.Tuna’nın avuzlarına qadar devlet uzala, Tuna’nın batı tarafını zapt ete, er neqadar direkt bolmasada bo ış.Irmağın aşasında cerı tam bılınmegen bır yerde, bizanslılar Viçina ticcaretın kontrolğa alalar. Cenovalı bır evraq anşlaştıra ki bo yer bır merkez yerı boldı, ligurlar uşun, Roma İmperyasının ışınde. Anlaşılması kerek, Viçina bizanslılarğa berıle Altın Ordunın tatarların ızınıman, çünkü onlar Tuna ve Tuna’nın obır tarafında sayblar o vaqıtlarda.
Tuna’nın sızık atqanı pontikanın - batı kenarı bola.Kuzey ve Kavkaz limanları Altın Ordunın emırı astında, ve bizanslılar kırışalmaylar oğa. Cenup (sud) denız boyları Trapezunt imperyasının ve Selcükların kontrolında.Konstantinopol’nın altında qala sade Hieron qalesı, Bosfor’ğa şığış, Herakleea em Amastris qalelerı.”  (Ş.Papakostea –V.Çokıltan,Qara Denız ve... Kostencı,2007 s.115)
    Arap yolcısı İbn Batutta yaza Kefe’ge dair, romencede ve Avrupa’da Kaffa dep tanılğan şeer: “Butun denızın kenarına uzatılğan Kefe hıristiyanların zengın şeerı,aralarında musulmanlarda yaşap.Guvernatorın adı Damadır,demek Demetrius. Kaffa da bek meşhur camı bar ve qadı kore davalarnı.200 tane ticcaret uşun gemı bar, harb gemılerı ayrı bunlardan, dünyanın en meşhur limanı bo yerıdır.”(aynı eser,s.317)
    Aynı eserde gurlıq tuyunıp oquymız ki bızım hanlar, bolsın Ozbek –han ya da Canıbek –han, hak tanıylar Tana da (Don) Kefe de ya da denızde italyan tuccarlarına ve onların gemılerıne.
(Yazğan kompendyumım”Dobruca da bugun yaşağan qırımtatarlarnın tarihıne dair” oz ana tılımde yazılğandır ve onu menden Ukrayna Qırım daqı Qırımtatar Meclisının başqanları ıstegendır (Çübarev ve Ali Hamzin), çünkü bızım hicretımız onda tanılmağan, bılınmegen.)
    Bu eserımde bolğan fikirlernı Qırım’da, Akmesçit’te, ekı universitette / KIPU ve TAVRYA da, gonullı ders tutıp Nisan – Mayıs 2010 senesınde tanıttım, ondaqı profesorlarğa ve o senenın talebelerıne bılgenlerımnı, ve bugun, 2013 nın ağustosında Dobruca nın tarihıne edebiyat tarihınıde qoşıp bağışlaymız milletımızge.
    Başından bıldıremen ki dokumant, yani tatar dokumantları ya da el-yazıları, yoq! Qıymetlı ilerı kelgen Balabanlarımız, nasıl Müstecep Ülküsal, Necip Haci Fazıl, Fevzi Altug, uzulıp, mığayıp yazdılar arşiv degenın yoqlığını (1783 ten sonra devletımız cöytıldı bızde cayrap qaldıq, dort-bır yaqa qaştıq, çar ve bolşevik memurları hanlarımızın arşivlerını yaqtılar ve öz arşivlerını yarattılar! Mecburman, Riza Fazıl Ağamızın, Qırımtatar Yazıcılar Bırlıgının Reisı, yazar, şair, esercı, tarih ve edebiyat tarihımıznın bılgı sahibı, sözlerını yazmağa:
“dedelerımız şımdıkı – onların - zamanını sonsuz, ebedi dep, o vaqıtların topraq ve millet bastırılmasına dair yazmağanlar...”(Karadenız, RMTTDB, 211 / 01, yanvar 2011, XXII,s.5-9).
    Fikirımnı ilerı tanıtıp, aramızda tabılmağan, bılınmegen evraklarnı tuşunemen, neden Dobruca’ğa ve dünyağa dağıldıq, tarıday tonterılıp türk toprağı dep bo yerlerde qaldıq, ve, şımdı, dokumant bolmasada durkulernı, şınlarnı, manelernı, destanlarnı aqtaramız, ecdatımıznı sağınıp.Ailesının mında yerleşmesıne dair bır M.Ülküsal yazğan, Qırım’nın qayerınden koterılıp kelgenınıde bıldırıp. Sade bolay anlaşılar teren mesuliyet tuyğanım, nevaqıt, bıle- kore eksıklernı, başladım tarihımıznı yazmağa, Dobruca‘dan Türkiye’ge koşmelerın sebeplerını tarihlayıp bo çerçevede:
1. ailemın kunumızge yetıştırgen hatıralarını
2. boşalğan koylerden ketmeden mında qalğanlar, başqa tatar koyıne cerleşeler.
3. romen kolonistlerı yağma eteler tatarlarnı
4. romen hükümetının bazı bolğanlarnı “qabersız” kormelerı, v.b.
    Bolaytıp bılemız ki 1880- 1890 senelerınde Dobruca‘dan Türkiye’ge genış koşmeler bolğan. Bırıncı boşalğan koyler tatar koylerı eken, onlar, nevaqıt Osmanlı cenılgen, qorqıdan koşkenler, canğızlıqtan ve ırıme qorqısından, ele qorqı “tatar-türk vaşilerınden” romen tarafında da tuyulğan! Baba yağımın qartları 1900 den evel koşkenler Türkiye’ge, gerı dönıp Dobruca’ğa. Ailemızde aytılğan sebepler bar:
- sonsız Osmanlı marebelerınde caşlarımız olgen
- tatar koşmelerıne zeytun qoraları berılgen, zeytun aşap dayanğanlar, topraq Dobruca’nın toprağınday zengın tuvıl eken.
- canı yerleşken romen hükümetı asıl demokratlığın colında tabılğan, dinımız qorulğan ve mekteplerımız - Qırım’dan koşken tatar rusnın zulümlerınden qurtulğan, gerı dönermen serbest Vatanıma depte Dobruca’da qalğan...
    Bonday ekonomi-sosyal-politik sebeplerge aile ve aqraba mınasıbetlernı de qoşmamız kerek, qartlarımız koşuvlernı bırlıkte azırlegenler, Qırım’da ve ya Dobruca’da.
    Vatan Qırım dan koşuvlerge dıqqat etıp aqtarsaq, rus tarihçilerın, nasıl E.Markov ve Levitsky – lernın aytqanlarını, oz aramızdan yetışkenlernı de, dr.Amet Ozenbaşlı cer ala bo yerde, 1943 te o Romaniye’ge qaşıp kele, bızmen omırını ve hayatını bırleştırıp...Qırım’da bırıncı serbest hükümetımızın arasında 1917-1918 de Çelebi Cihan man ve Cafer Seydamet men minıstırde tabılğan.Onun yazğan kitabı “Çar idaresının rölı Qırım dan koşmelerımızde”1926 Qırım da basıla ilkın. Bonday etıp, tarihi senelernı aqtarabılemız, 1789-1790 senelerınde, 16 cıl ışınde, demek 1800 lergeşık, yarım miliyondan fazla tatar koşe.Bız koşe derken, qaşa sözı ta lâyıq korıne, qaşalar qartbabaylar ve durkulerımız onların şekkenlerını anlaştıra:
        “Tutiy qalğan ocaqlar soner meken
        Tatar qalqı qorlıqqa koner meken!”
    Bonday durkulerımız qayb bolmaycağımıznı bıldıre, ve, bırlıkke şaqıra! Üş kere ketıp üș kere qaytıp kelgen baba tarafım Türkiye den...Eger bo aile tarafımda o yıllarda kop bala olgen bolsa, o vaqıt degenler avada, suda, cerde, qabat...bunlarnı Allah süymedı degenler?! Qaytıp kelgende Dobruca’nın toprağına, Aqbaş’lı Qurtveli qartbabam pıtırmegen Türkiye de başlağan medresenı ve Qırım da medrese oqup ocalıq yasağan aqrabalarımızın colını tutıp, balaban ulını, Şaip nı (menım babamnı) Mecdiye seminarında oquta. O zamanlar oqumaqnın qararını qart ların ve ocaların ızınıman ve aqılıman ala eken tatarlar, mektep ayıra eken oquycaq balanı ve babası oğa kore hazırlıq kore eken. Qız bala esapqa kırmegen. Menım baba tarafım Akmesçit ‘nın tarafından kelgen, belkıde ozınden.Türkiye’ge bırıncı koşmekten önce, Abdula koyınde oturğanlar, ve, koşuvlerden son koy boşağanda, kenede koşılgen.Bolay vaziyette, 1.000.000 tatar Qırım’dan Romanye’ge kele, mından da Türkiye’ge koşe. Ecdatlarım qaytqan son 1905 – lerde(?) Türkiye den, Aqbaş tatar koyıne koşkenler, Dereboyında bugun Albeşt adıman. Insan ve koy sayısı, koşmesı, mağa merhum Ionaşku beyden berıldı, ondan tuydım ki yaqın bır milyon qırımtatarı kelgen balaban Dobruca’ğa ve ketken. Koylerın ad denışmesını de bızım dr. Osman S. berdı. Konstantin Yonaşku bey çiftçi partisinin azası, politik cezalı, ekı meşhur kitap yazdı bo konuda ve bızde onların tatarlarğa ve türklerge açılğan bolımını yazğamızdır: “Dobruca’da Komunizmağa qarşı Dayanma” serlevasıman, 2000 de, 2005 te. Menım bırıncı ketuvımde Türkiye’ge, 1982 de, Istanbul man Bursa arasındaqı koylerde, asılına baqsan, qasabalarda, kop tatar koyı kordım, onlar Dobruca’ dan ve onda Qırım’dan kelıp cerleşkenler, 1783 ten sonraqı “Aq Topraqqa” koşuv dalğalarıman. Ekıncı sırasında koşuvlerın, Aqbaş koyımden kelgenlernı tuydım, türk-rus cenklerın senelerınde qalabalıq koşmeler bolıp.
    Bunlarnı esaplağanson, alğan qararımız bo: 1880, 1884, 1888, 1894, 1906, 1911, 1920 senelerınde ızlı koşıle; 1930-1939 senelerınde, er sene bır gemı kele, bedava aketıp tatarlarnı Türkiye’ge. Evraklar yoq, bılgenımız nesılın nesılge aytuvları. Kobısı Istanbul meraqlısı bolıp mıneler “Mercani” gemısıne. Anda onlarğa bedava ev, tarla, ayvan berıle, meyva ağaşı ya zeytunlı bahşalar, qarbız-qavun egılgen tarlalar.1939 senesınde, harb sebebınden, beklengen gemı kelmiy, bek kop aile fıqara qala, aylarca koyınden ayırılıp, otırıp Mecdiye’ de ya da Kostencı’de, paralarını pıtırıp. “Mercani” gemı mercan bolıp togıle zavallı halqımızğa...
    Ana tarafıma kelsek eger, biyografik yazılarımız bar ep bızım Balabanımız dan, Müstecep Ülküsal’dan “Hatıralar” kitabında, “Kırım Yolunda bir Ömür, Ankara, 1999.
    Evelkı zamanlardan başlanıp, Dobruca, oz topraqlarında, tatarlıqnı tanıp ve tanıtıp kele, Abdulmecit Sultan‘ın bağışlağan gemısımen Qırım’dan Dobruca’ğa sonğı koşmeler yasalıp 1939- larda. M.Ülküsal’nın ana tarafını (demek menımde, onın anası menım qartanamman doğmış) Kerç etrafında Qazantıp koyınde bılemız. 2011 senesınde yetıştım o yerlerge, Kerç nı kordım Eskı Kırımlı Ali ağanın dostı bolğan Viktor rus akettı menı ve ekı qız torunımnı, Adéle ve Maya nı onda gezdırdı, illa koynı bılalmadı bırev! Qartlarımızdan bılemız keşelerı colğa şıqqanlarını, rustan ve colnın tehlikelerınden qorqıp.Bolat aile adı bızım antroponomiyamızda dünyanın er yerınde bır mânaman tanıla, “at zengını”, onlar qaradan, yani topraqtan kelıp at surusunı aydap ve toqtalmadan mında cetkenler, anda, Vatan da sade mezarlarnı ve sonmegen otlarnı çarğa ve bolşevikke bıraqaraq dayanalmadan onların şektırme ustalıqlarına.
    ”Aq Topraq”denılgen Dobruca, temız ve kutsal topraq, dinımızge serbestlık berıp, 1880 ge qadar meraqlandıra milletnı. O seneden başlanıp Şarqqa cönep ve Türkiye’ge ya da Batı ğa, USA ğa kenede koşeler. Orf-adetını dayma qoruğan tatar milletı, kımlıgını, tılını, dinını saqlay ve bo sebepten azır tura ve uzaq tura hristyanlıqqa.Qırım’dan Dobruca’ğa ve mından Türkiye’ge koşuvlernı anlatqan ve araştırğan insanğa qıymetlı yazılar bar, dr.Amet Ozenbaşlı nın ve Cafer Seydamet Kırımer beylerın, ekısıde ministırlık yasap 13 Aralıq 1917- 30 Ocaq 1918 aralarında dayanğan demokrat hükümetımız. Onların eserlerı 1990 dan sonra da tanıtıldı Qırım’da, Türkiye’ de ve Romanya’,da.Başqa evraklar qalmadı, bolsada yetışmedı, rusqa tuyulğan qorqı nesıllernı qaltırata bugunde, uzaqta bolsalarda, aynı qorqı bar, kop tatar ozınnı türk dep yazdıra Türkiye’ge cerleşme umidımen. Demek bız, Balaban Dobruca evladından, Müstecep Ülküsal’ dan, (d.Azaplar 1899- ö.Istanbul 1996) bılemız ki ana yağımız Kerç ten kelgen; onın baba yağı Cankoy betınden, koy bek bılınmiy...O Balabanımız koylernı anlata, babasın şıqqan koyını kesık bılmesede, anasın koyını bıle ve bonlarnı bızge bıldıre.
    Bolay bılıp ve tuşunnıp koşmelernı ayıramız sene ve zamanğa:1890, 1901, 1911, 1918-20, ve sonra, tertiplenıp, 1930-1939 larğa bara. Ailenın kokenını bılmek uşun bır çare taa bar:ornek beremız oz anamıznı ve babamıznı, qavğa ya şaqa etkende, bır-bırıne “şonğar-kerış” der edıler!Menım anam Kerç’nın Qazantıpınden, o kerış.Bızım tılımızde boğaz derenınden kele “ggg” bugunkı nesıller “h ya k” derler, aile illa ilerı cürsete omırını.Balkan cenklerı en kop koşuvlernı yarattılar Türkiye’ge. Milletımızın tarihınde bolğanların kobısı bılınmiy geşe, mında ve başqa yerde aytılmadan. Bo ciyette, komunizma yaman mirasnı berdı: şımdı yazğanlar istidatsızlar ve kitaplar oqulmay...Men bolğanlarnı ve bılgenlerımnı sıraman tanıtacaqman:
1.Balkan ekı harb zamanında Azaplarlı Acı Fazıl, Ülküsal’nın, Salya’nın ve Necıp’nın babası, Dobruca koylerını dolaşa ekı koydeşımen ve para ciyalar, onı altınğa çevırıp, evraq ıstep teslım eteler Istanbul daqı Kızıl Ayğa: Hilal-i Ahmer ge. (M.Ülküsal, ayt.kitap, s.18)
2.Bırıncı Dünya cenkınde, 1916-1918 lerde, başından sonuna qadar, Dobruca tatar koylerınde ilerı kelgen, zengın ya mekteplı kışıler toplana, İasşı şeerın etrafında lagerde qapalı bolalar, türk ordusuman bırleşme ya anlaşma yasalmasın dep. Hatıra kitabında bölüm bar”Köyümüzün en zengin hacısı götürülüyor” s. 54 te anlatıp:
“Bir gün sonra (romen ordusu türk-tatar köylerinden at-araba ve genç adam toplamakta) köyümüzün Bolatlar mahallesine iki romen subayının geldiği ve köyümüzün en zengini olan ihtiyar Haci Settar Ağayı:”Sen türk askeri komutanına casusluk yapıyormuşsun!” diye sıkıştırdı haberi yayıldı.Haci Settar ağa dindar, hiç bir şeye karışmayan ve hiç romence bilmeyen bir ihtiyardı; ama zengindi. O günü akşama doğru araba ile Köstenceye götürüldüğü duyuldu.(...) Nitekim, ertesi günü Toprakhisar köyünden geri döndükleri görüldü.
Iki gün sonra bulgar süvarisi geldi, romenleri kovaluyoruz, bizden korkmayınız” dedi ve kuzeye doğru gitti” (s.54-55).
    Komunizmanın devrinde bunlarnı yazıp aytmaq yasaq edı, illa, şımdı, 1990 dan sonra bunlar saqlı qalmadan tanıldı. Radiyolog doktorımız Feuzi Ridvan EMEL dergımızde yazdı:” Romenler inanmadılar tatarlarğa, çünkü türkler nemselermen bırleşken edıler. Bo lager tatarların oquğanların topladı Moldova ışıne, İasşı qatında bır boşluqta. Qurtulğanda, babam done Mecdiye’ ge ve…” (EMEL dergısı, Sayi 4, sene *74, s.30)
 4.Balabanımız M.Ülküsal bır bolğannı şolay anlata, koșuvge bo da sebep bolabıler kıbı kele:
“Yakalanan hırsızlardan birisi sorgusunda şunları söylemiştir: arkadaşım evi soyarken, ben elimde balta ile Hoca nın (Fazıl ın) başında bekledim.Eğer uyanıp kalkmak istese idi, balta ile vurup öldürecektim. Uyanmadı…” ve olay Kızıl Murat köyünde olmuş, 1900 lerde.(aynı kitap, s. 18)
2.Kene unutulğan sebeplernı bıldırmek zorundamız, Pervel koyındekı 1916 da yasalğan haqsızlıqnı yazıp, bölüm “Perveli köyünde kurşuna dizilenler” aynı hatıra kitabı, s. 61:
“Perveli’de büyük toprak sahibi olan bir çokoy Romen vardı.Evleri, anbarları ve ahırları köyün ortasında geniş bir alanı kaplıyordu. Büyükbaş hayvanı, koyunu, çiftçilik makineleri pek çoktu. (…) Bir kaç gün çiftliğe kimse uğramamış. Bunu gören köyün türk halkı anbarlara dalmışlar, kaşarları ve peynirleri yağma etmişler. Bu yağmayı bir mağazanın tavanında saklı kalan bir romen ırgat görmüş.Romen keşif askerleri Azaplar’a geldikleri gece diğer bir romen müfrezesi Pirveli’yi basmış. Tavandaki romen olayı romen taburunun komutanına anlatmış.Komutan tutabildikleri erkeklerden 18 tanesini kendilerine kazdırdığı hendeğin kenarına dizerek, kurşundan geçirtmiş.Türk kızlarından da dört tanesini alıp götürmüş.O gece kurşuna dizilen 18 erkekten Idris adında ve benim Seminar dan arkadaşım olan bir genç olayı doğrulamış ve kendisinin bir mucize kabilinden sağ kaldığını bana bizzat şöyle anlatmıştı: “O gece köyde kaçamadan 18 erkek kalmıştık.Romen komutan köyün kenarında 10 metre uzunluğunda ve bir metre derinlikte bir hendek kazdırdı. Yüzlerimizi hendege çevirterek sıraladı. Arkamızdaki askerlere yaylım ateşi yaptırdı. Herkesle beraber ben de hendege yuvarlandım. Nasıl olduğunu bilmiyorum, benim sağ ayağım hendeğin dışında havada dikilip kalmış.Askerler bizi bırakıp uzaklaştılar. Hendek içindekilerin iniltileri de kesildi.Ben kendimi toparladım ve dışarıda kalan ayağımı çektim.Sıcak bir şeyin baldırımdan kalçama doğru aktığını hissettim. Dışarda kalan ayağımın topuğu yaralanmıştı. Hendekten çıktım, gömleğimi yırtıp bir parçası ile yaramı sardım. Görünen asker ve kimse yoktu. Güneye, Aşçılar köyüne doğru yürümeye başladım. Hava yağmurlu, soğuk, yer çamurdu. Görünmemek ve ele geçmemek için tarlalardan ve otların arasından yürüyordum. Tanrıya hamd olsun, kurtuldum ve işte yaşıyorum “ demışti.”
        (M.Ülküsal, Kırım için… hatıra, Ankara, 1999, s. 61-61)

    Ekı sene evel, Karadeniz gazetasının baş muarriri kıbı tayın olğanda, qısqa zamanın ışınde Senya Resul hanımman kettık ve qaradıq mezarnı Pervel’den. Qartlarımızın bırısı, Peryan Bormambet hanım, yaqın 78 yaşlarında, müslüman mezarına akettı ve taş –ağaş arasından, zamanın unutulmasından cerlılerın “şehitler mezarı” degenını taptı. 1944 lerde koynın halqı bugunkı şosenın kenarındaqı endekten alıp mezarğa cerleştırgenler olılernı, süyeklernı ve dinımızın duvalarıman 30 şehit adını yazıp, 15 bır sırada, anau 15 başqa sırada, epısını bır yerge komgenler. Resım yaptıq, oqumağa oğraştıq. Peşmanlı duyğularman anlattıq, tatarlar pener, kaşer almaycaq edıler, romen ordısıda ottırmiycek edı, dep. Nedret Abduraman bey Pervellı, dr.Nayl Duvacı bey ep Pervellı, bugun Tekerkolınde, bularnı bılıp yardımcı boldılar. Muftılıq, ve millet vekili bolğan ve olılerın bırısı qartbabası bolğan Amet Aledın bey, qaberdar boldılar, illa ta o yernı ayırıp- sarıp almadılar bu kunge qadar.
 (Karadeniz, Temmuz, 2011, SAYI 217 / O7 s. 12, menım makalemın serlevası: Pervelıde qurşunğa tızılgenler)

    Bibliografiya:
1. Proiect de lege al guvernului român, datat 15 august 1916 // Fond Senat, dosar 13229 / 1919-1920 semnat de: E.Melidon, N.Cartianu, N.Bațaria, Toma S.Rădulescu, N.C.Tănăsescu, D.Hentescu *nepaginat dosar dăruit de dl Constantin Ionașcu d-rului urolog Osman Sezghin, de la care eu l/am primit în dar, în anul 2010: schimbarea denumirilor localităților din Dobrogea.
2. Mustegep Ulkusal: Tătarii – Turci Crimeeni, tradus de G.Akmolla în lb.rom. an 2006,ed.Golden, Constanța; Kırım Yolunda bir Omur // O viață în slujba Crimeii, scris în lb.turcă și tradus de noi fragmentar, Ankara, 1999.
3. Ei, Limbă Maternă, Tradus din lb. Tătară crimeeană de noi, 2010 (2009), ed.NewLine
4. Yîlmaz Oztuna, ed. Hayat Yayınları, 1970, Turcia, în limba turcă: Istoria Turciei
5. Negip Hagi Fazıl, Opere, ed.III bilingvă redactată de rev.Emel / Ideal, sub coordonarea lui G.Akmolla, 2009, Constanța
 6. Revista EMEL/ IDEAL, 3 ailık kültür mecmuası iki dilde sayılar1-40
 7. Riza Fazîl, Safter Nagaev: Qırımtatar Edebiyatının Tarihı // Istoria Literaturii Tătare Crimeene, în lb, tătară, Akmescit /Crimeea, 2001, bölüm tercümeleri.
 8. Abliaziz Veliev- Server Kakura - Kırımtatar Muacir Türküleri / Cântecele Emigrației tătare crimeene, Akmescit, 2007.
 9. Güner Akmolla - Istoria Tătarilor din Dobrogea // România, în lb. Tătară, an 2010, redactat electronic, Istoria Literaturii Tătare din România, idem.Este o traducere fragmentară în limba română, la cererea colegială a colaboratorilor mei, domnii Enache Tușa și Codruț Burdujan.

Not: Balaban tüccar yolları, aynı zamanda askeride yolları, Altın Ordının zamanında, demek XII-cı asırman başlap, Dobruca’nı dolaşalar ve bo yerlerde tatarlar barlar:
“Batu-Hanın olımınde,1256 da, Altın Ordı ve Dobruca’da cerleşken tatarlar musulmanlıqqa geşeler, Cemaleddin İbraim (Berke –Han, 1257-1266 senelerınde han bolğan. geşe islam dinıne. Guillaume de Roubrouk yaza:Tuna ve Denız den başlap, kuntuarğa qadar (Japonya) tatarlar cerleşıp yaşaylar.”

 Kop yazılar bunlarnı bıldıre: Güner Akmolla

III DOBRUCA

    Dobruca’ğa türk boyların kelmelerıne dair ep bo yazar, prof.dr. bıldıre:”Sarı Saltıq Baba cerleşe 10.000 ailemen barabar, 3 ya 5 balalı, 1263 te Babadağına.O zamanqı Dobrucanın milletı 150.000 bolğanda,1/6 sı bolar,çünkü 30-50.000 qadar kışı sade olar bola.” (Adryan Ilie, Qara-Su vadisı, Medcidiye, 2008,s.17)
    Turkolog Zajaczkovski gagauz turklerıne dair yazğanda, XIII-cı asırda barlıqların anlata ve olarnı Dobruca’da cerleşken kore, “kay” ve ya “kaus” adıman.
1330-1331 senelerınde İbn Batutta Dobruca’dan geşe ve yaza: “Baba-Saltuq şeerınde tatarlar sayblar.”
    Osmanlıların zamanında Tekfurköy-Qara-Su qazası Silistra’ğa bağlı.Dobruca’da bolğan qazalarda şunlardır: Bazarcik,Silistra, Balçik, Manqaliye, Hırsızova, Babadağ, Maçin, İsakça, ve Tulça.1444 ten son Dobruca koylerı adların türk adlarıman denıştıreler ve kopten-kop camıler yasala. “(aynı eser,s. 22-23)
 “Qırım Hanlığı bırleşkenson Osmanlı İmperyasıman, Dobruca’nın tarihı ve etnografik haritası denışe, zengınleşe, artıq bo yer bır kopır bola o ekı quvetın arasında.”(s 23)
    Romenlerın arşivlerı zengınlıkmen, bol,bol, kostermekteler bızım cerleşıp, ulke qurıp, hanlıq yaratıp, yaşağanımıznı bo topraqlarda, 1990 senesınden sonraqı eserlerınde.Bergen ornekler bızım Qara Denızın etrafında barlığımıznı emde qıymetlı bır medeniyet qurğanımıznı kostermekte, asılımıznı tanıtıp ve XII-XIV asırlarında romenlerın voyevodatlarını qurdıq emde onlarğa qarışıp, romenlerın arasında hükümdar millet bolaraq ırıdık ve onların bağımsızlığına qol uzatıp.Asıl romen tarihçilerı bo fikirde, evelden ve şımdı yazğanlarıdır.Milletımız çalışqan,durust, terbiyelı emde doğrılıqnı süygen em qoruğan bır medeniyetlı millettır.Aralarında qanlı harbler ekı taraf bolğan, nasıl Vlad Tsepeş nın1460-1461 kampanyası, o senelerın qışında 23.884 türknı ottıre, koyıne kore sayısını bıldıre bır mektupman Matey Korvin’ ge. (aynı eser, s.21). Osmanlı defterdarı Kâtib Çelebi 4.000 türknın oldırılgenını tanıta Mihay Viteaz / Kahraman Mihay’nın askerlerın tarafından, 1595 te ve sonra, Baltazar Walter 1599 da yaza ot ve kul bolıp qalğan yerlernı, qalelernı, Şistov, Rasova, Çernavoda / Boğaziçi, Babadağ, insanların epısı türk.(aynı eser, s. 25)
    Qırım topraqlarında gezgen yabancılar,ele Batıdan kelgenler şolay tanıtalar hanlığın medeniyetını: “ondayda doğruluq bar bo topraqlarda,eger bır qıznı cıbersen altın tolı şolmeknı omızına salıp Qara Denızden Çinge, altının ve qızlığın cöytmadan em sav cetışer baracaq cerıne!”(M.Ulkusal, eser, EMEL de.
    Hanların imperyası dep tanılğan Qırım topraqları romenlerın Ortaçağ yazılarında, Polon
ların ve fransızların aynı zamanda yazılğan eserlerınde devlet kıbı, zengın, genış, serbest tuccarlıqqa aşıq collar bergen ve haq qoruğan bılınmekte.
    Tatarlar ve onların qatındaqı milletler serbest yaşaylar ve devletın qanunları, musulmanlığın prensiplerı er bır insanın hayatın ve malın qorumaqta.
    Bucaqnın,Moldovanın, Dobrucanın,Tunanın, Qırımın ozın aytmadan, bereketlı topraqlarından cetışken bollıq qoy-sıyır ve at surulerımen bırlıkte, milletımızge ve onın canında tabılğan halklarğa, 1770- lergeşık aruv, yaqşı, gur hayatnı sağlamaqta.Balaban ve tıtretıcı, devırımcı qalqışmalar Şahingiray hanın son cıllarında, reformanın ve dış em iş düşmanın sebebınden, nevaqıt halk Rusqa cenk başlamasın ıstedı, Osmanlılardan yardım ısteldı, general Prozorovski Çariçanın emırımen mudahalege geştı, Aqmescit ve Qarasubazar şerlerını ve oların civarlarını top ateşınde tutıp, isiyannı sondırdı.Bonday vaziyetlerde, pek kop Giray ve Mırza Osmanlı idaresındekı topraqlarğa koştı, artıq koşmeler başladı demektemız.Şu zaman, koşkenlerın cerıne, ruslar, koylerge ve qasabalarğa, şerlerge, 75.000 rus ve hıristiyan cerleştırdı (Ulkusal, s.111) Padişah tanımadı Şahingirayın hanlığını, o da Rusiyege yaqınlaştı, Osmanlı Baş-Veziri Rus elçisine şu cevabını berdı:
    “Bağımsız olarak tanınan Kırım Hanlığında büyük bir Rus ordusunın bulunması devletler arası hukuk ve diploması kurallarına uygunmudur?Kırım halkı general Prozorevski’den askerlerini Kırım’dan geri çekme
sini istedi.Generalin bu istegi top ateşiyle karşılaması doğrumudur? Bağımsızlıkla bağdaşmakta mıdır?”
Ruslar Kırım’ın bütün sahil şehirlerine askeri birlikler çıkararak ,Kırım’ı denizden de abluka altına almışlar, dış ülkelerle bağlantısını kesmişlerdi.”(Ulkusal, s.112)
    Bonday etıp aşıla Dobruca ve Türkiye hicret yolları...Romen tarihçilerı yazalar:
“Evliya Çelebi’nın yolcılık zamanlarından başlap XVII-cı asırın yarısndan, Dobruca’nın cemaatıne dair 60.000 ya 70.000 kışı bolğanın tuymaqtamız, ve bo sayığa onın korgen koylerınıde qoşsaq, 150.000 can bola. 1850 senesınde Dobruca’nın cemaatı 15.764 aileden ekenı bellı.Milletçe al şo:
    türk – 4.800 aile
    tatar - 2.225 aile
    romen – 3.656 aile
    bulğar – 2.214 aile
    lipovalılar - 747 aile
    kazaqlar – 1.902 aile
    yunanlar – 300 aile
    mısırlılar - 212 aile
    araplar - 145 aile
    almanlar - 59 aile
    ermenı - 126 aile
    yahudi – 119 aile
    (Adryan İliye, s.178)
    Başqalarına kore, nasıl İon İonesku de la Brad, Robert Roesler, H.Berghaus, Ritter, Ubiçini, Bieloserkoviç Baron d’Hoggue, sayı 200.000 canğa cetışe, turk-tatar sayılarıda fazlasıman yuksek. Teplov adlı bulğar ilim adamı yaza ki 1877 de sade Medcidiye de 2.800 turk ve 12.000 tatar barın bıldıre.
    Bılınmesı kerek ki tatarlar, yani bo yerde yaşağan qırımtatarları,bugun bıle çekıneler “tatarmız” demege ve ozlerın “türk” dep tanıtqanda gurur tuyalar emde rustan qorunğan bolalar!Asıl maqsad, Türkiye ge koşmek ozınnı “türk” bıldırıp...1800- de em 2010- daqı acınıqlı bır gerçek, aqıyqat.
    1896 da yasalğan nufus reforması turk-tatar milletını şay kostermekte: 25 millet arasında, 12.146 turk bar ve 28.670 tatar.Bızım kunlerımızde, sonğı can sayısında, 22.000 tatar ve 23.000 turk dep yazıldı, bızım bılgenımıznı eger aytsaq, asılı 3.000 turk bolğanda, 38.000-40.000 tatar en azından barmız.
    Yoqarda kostergen dokumantlardan anlaşıla ki bızım cerleşmemız Dobruca topraqlarına sıraman, arqa – arqa, turmadan ağıp asırlar boyınca dayanğan.Dobruca’da qalmaqnın ekı mânasını anladıq: bırıncı sebep Qırım Vatanımızğa yaqınlığı ve ekıncı sebep, Dobruca’da osmanlıların emde romenlerın hükümdarlığında bolğan serbestlık.
Bugunkı Romaniye’nın topraqlarında barmız avarların kelmesımen dokument kıbı; qıpçaqların kelmesımen ta aruv etıp cerleşemız; hanlığın zamanında ve sonra osmanlıların vaqıtında, bız bo topraqların saybları kıbı tanılamız.1500-1700 senelerınde bo yerdekı medeniyetlernı aqtarğan tuccarlar ve ya yazarlar, Paul Ciorcio, Marco Vernier, Paul de Alep v.b. Dobruca’nın adını “Tatarskoe Pole” deyler, yani “Tatarların Memleketı”.
    Ep romen tarihçilerınden bılemız ki XVI-XVII asırlarında eş eksılmeden tatarlar oturğanlar ve İstanbul’ğa qul (qole, yesır) aketıp satqanlar. Akıncı em Azap askerlerın barlıqlarıda aytıla. 1850 senesıne dair yazğan İon İonesku de la Brad şonı bıldıre:”Qırım’dan quvılğan tatarlar 1828-1829 cenklerınden sonra, Basarabya (Bucaq) topraqlarına cerleşeler, ve İsmayl rusqa tuşkenson, Tuna’nı geşıp Dobruca’ğa cerleşeler.”
    Bızım tarihımızge kereklı olaylar şonlardır:sayımız, yaşayışımız, kulturımız, tıl ve orf-adet barlığımız ve bolar uşun yasağan mekteplerımız.
    Belkıde aydınlarımız yazğanlar bızler uşun bır –qaş qaber.İlla bızge yetışken yazı Mustecep Ulkusal’ın eserlerıdır: Dobruca ve Türkler, Qırım-Türk-Tatarlararı,Qırım uşun bır omır-hatıralar.Ulkusal Ağamız klasik kitabında hicretlerın sebeplerın bıldıre:
    “Rus idaresinin Kırım’da Türk-Tatarlara karşı uyguladığı bin bir çeşit baskı,haksızlık, adaletsizlik, gasp, soygun, hapis, sürgün muamele ve hareketlerine dayanamıyan, sabır ve tahammül kuvvetini kaybeden Türk-Tatarlar güzel, bereketli, havası temiz ve sağlam, her bakımdan zengin vatanları Kırım Yarımadası’ndan Osmanlı İmparatorluğu’nun idaresindeki memleketlere: Balkanlara, Rumeli’ye, Dobruca’ya, Anadolu’ya, hatta bâzı Arap topraqlarına göçmeye başladılar.”
    Sebepler:
1. Dinımız yasaq boldı: mektepler qapaldı,oz ana tılımızde yazmaq, oqumaq, qonuşmaq yasaq boldı.
2. Tarım Bakanlığı ve çiftlik sayblerı topraqlarnı zaptetken edıler.
3. Devletke alınğan vergıler fazlasıman ağırlaştı.
4. Balaban çiftçilik sayblerı bıldırmeden kontraktlarnı(negadar odelecek çalışqan haqqı) tatarlarnı quleday etıp çalıştıra edıler.
5. Tatarların serbest ayvanları zorman alındı devletın tarafından.
6. Hükümetke karşı anğaralarını (borıclarını) em paraman emde at-arabaman odeyler.
7. Memurlar tatarlarğa haqsızlıq yapalar em rüşvet ısteyler.
8. Ataların topraqların qayb etken tatarlar ağır şartlarda kiraman ışleyler aynı ata-toprağını.
9. Aşlıq zamanında tatarlarğa yardım berılmey.
10. Askerge 10 yıl qızmet ettırmek, elbette rus ordusunda.
11. Qırım’ğa yerleşken yabancıların sayısı arta: menonit, alman, bulğar; rus ve ukrayn
12. Çarlar ve zâdeganlar Qırım’nı dinlenmek yerı yaptılar.
13. İftira, yalan,hucüm,basqı, surgun Sibirge emde davasız, esapsız, zindan.
    General Levitski 1879 da yaza:
“Yurdundan uzaq vilayetlere sürülenlerin sayısı çoktu; hesabını bilen yoktu.Durumları da o qadar kötü idi ki, kürek cezasiyle Sibirya’ya sürülen mahkumlar bile bu hale gıpta edemezlerdi.”
Konduraki (rus yuksek memuru) hükümetin tutumunu tenkid ederek şunları yaza:
“Kırım Tatar’ları bize karşı düşmanlık besleselerdi, savaş esnasında evlerini bütün kıymetli eşyalariyle bırakıp kaçmış olan Rusların evlerini talan ve yağma ederlerdi.Böyle bir şey yapmamışlardır. Tatarlar okadar terbiyeli ve akıllı davrandılar ki yerlerinde kalan rusları incitecek bir söz bile söylememişlerdir.”
(Ulkusal,s.136)
    Bonday bır düzende qırımtatarları koşeler Dobruca’nı türk toprağı dep, “Aq Topraq” dep, Vatanımızın cerıne zemani vatan, dep ve bo koşmeler 1780 den başlap, sene-sene süre, tap 1862 senesının kuz aylarına. Kelgende ve cerleşkende Sultan Abdulmecit’nın memurları er ailege bır ogız bereler, tarlanın ışlenmesıne tuşunıp.Tarla 5 hektardan başlap 10 hektarğa cetışe, koylerın cerıne kore, kelgenlerın sayısına kore, çünkü eş bır kımse aytalmadı ta aru açıklap.Qaş hektar (100 m kare) berıldı bır ailege? degen sorğını saldıq, illa cevap yoq.Sade oğız unutulmağan, çünkü, bek kop aile onı soyğanlar ve onın etı-mayıman qattı qışnı ozğarğanlar.Kım dayanğan soymadan bereketlı ayvannı, onın tarlası qolayman egılgen.Qartlarımızın aytqanlarına qulaq saldım ve tuydım ki yaqın er ailenın bır torba ve ya torbaşıq altını bar eken.Sonğı ve kuz ayların suvıqlarında kelgenler gemımen cetışkenler.Onlardan bır qaş ay ve ya bır qaş sene, ya da onar sene evel kelgenlerın bazısı qaradan, Bucaq’nı geşıp, suvlarnı atlap ve ya dolaşıp cetkenler Dobruca’ğa.Onların atları ve arabaları, eşiyaları ceterlı eken. Kop at ketırgenler, ele o meşhur tatar atın saylap ve qarap ketırgenler, aile adlarını “Bolat” dep qazanğanlar.
    Bırıncı qışın zorlıqların cenmek uşun, cemaat bır-bırıne baylanğan, hicretının ağırlıqları bırleşmege kerekken colnı aşqan.Ekıncı mesele bek guçlı(onemlı): boş yerge canı koy qurulmagan! Denızın limanına uzaq (15-20 kilometre) yaqında o yerlerde osmanlıların hisarları (fortları) bolğan ve eskı türk koylerın oşağına tatarlar Qırım’dan kelıp cerleşkenler.Atta,nesıllernı cengen ekı atasözıde o koşmelernı şay hatırlata:
1.Qırım’dan sondırmeden ketırgen ateşımıznı qorunuz, qaytarmız!
2.Nevaqıt quyunı tabalmağanlar, Azaplar koyın cematı tap Istambul’dan qarap sorağanlar ve şo cevapnı alğanlar:quyuların cerımen haritamıznı berermız eger söz bersenız ki er quyunın başına bır camı ya da mescit otırtsanız!
    Șalaş ışınde geşken bırıncı qış. Belkı ekıncıde. Tarlaların bergen egınlerı, ayvanların cetışken soyları, anca qışnı atlatmağa yardımcı bolıp, yazın ve kuzın bereketıne toydırğan milletnı.Sabırlı dedelereımız
koşkenler koyden koyge, şalaştan üyge, kerbış üyden taş üyge, sonsız cenklerden qorqıp, qazaqlıqnın tesirınden qaşıp, oz tatar koylerınde toplaşqanlar, qolaylıqnı korgende, Istambul’ğa cetkenler...
    Istambul’man Bursa’nın arası bızım dedelerımızın koylerımen Qırım’nı, Dobruca’nı o yerlerge uzatqan!Şalğan muacir durkulernı dınlesek, yaratqan şınlarnı seslesek, cılatqan sözlernı aytışsaq, kuldurgen avadislernı baş-başqa qoştırsaq, belkıde anlarmız zamanların tarihını...çünkü o vaqıtlardan qalğan atasözımız bugunde sılkındıre:”zengın bolsan, uş kere koş!”
    Mustecep Ulkusal hatıraların başlağanda anlata Dobruca’nın quruluşın ve dayanmasın:
“Babamın babası Abdurrahman’dır.Abdurrahman’ın babası Hasan ve Hasan’ın babası Hayalı’dır.Hayalı ve Hasan Kırım’ın Cankoy’ıne bailı bır koyde doğıp yaşamışlardır.
Koyun adını bilmiyorum Bunların Kazak soyundan (kabilesınden) olduklarını sanıyorum.
Hasan’ın oğlı, yani babam Fazıl’ın babası Abdurrahman Kırım’ın aynı koyunde 1840 yılında doğmuş olsa gerektir.Cankoy’de ve civar koylerinde yaşayan Türkler (Tatarlar),Kırım’ın Ruslara geçmesinden sonra “Ak Topraq”dedıklerı Osmanlı memleketlerine göç etmeye başlamışlardır.Dedem Abdurrahman da 1862 yılında Kırım’ın Orkapı’sından araba ile çıkıp Bucak (Besarabya) topraklarını geçip ve Tuna’yı atlayıp Dobruca’ya çıkmıştır.
    O zaman oldukça işlek bir iskele olan Mangalya kasabasına yakın Sarıgöl köyüne yerleşmiştir.Burada medrese açarak talebe okutmuş ve bir taraftan da köyde imamlık yapmıştır.Babamın söylediğine göre dedesi Hasan ve büyük dedesi Hayalı de Kırım’daki köylerinde hem rençperlik (çiftçilik) hem de hocalık yaparlarmış. Çalışkan, dürüst ve orta halli insanlarmış.Abdurrahman Kırım’dan yeni evli olarak gelmiş, Sarigöl’de Hâkime, Sâkine adlarında iki kızı, Fazıl, Kavlamet ve Dervişamet adlarında, üç oğlu dünyaya gelmiş.Babam Fazıl 1869, kardeşleri Kavlamet 1871 ve Dervişamet 1875 yıllarında doğmuşlardır.”
    (M.Ulkusal,Kırım yolunda bir ömür, Ankara 1999,s.13)
    Dobruca’nın Osmanlıların zamanındaqı haritasına qarasaq, anlaymız koylerımızın eskıden kelgen tarihını, anlaymız onların koşmelermen boşağanlarını, çünkü, turmadan, er yaz, koşılgen Türkiye’nın “Aq Topraqlarına!Anca onda tatar-türk bolıp ostırermız evladlarımıznı” degen ecdatlarımız, keteler ta uzaq
larğa, Qırım’ın hatırasın unutmadan balaların balalarına aytıp, tarihı vesiyetnı bıldırıp.(1-cı harita)
    Koşuvlerın sebebınden koylerı boşalğanda, dedelerımız koşeler başqa bır tatar koyıne.Şaytıp qoruğanlar tıl,din, orf-adet. milli kımlıknı.Guvensızlık allerı o koylerge geçıçı kıyafet bere: alşaq üyler, bır ayatman bır ışker, kalavman sarılmağan azbar, kışkene dam, kışkene tole, er azbarda bır purım otmeklernı emde qamır aşlarnı pışırmege, ekı-uş azbarğa bır quyu.Er koyde, Türkiye’nın qardaşlıq quvetı bır camı yasay, 1860-1865 senelerınde camıler taştan yasala ve ustlerındekı tobe kırametten bolğan.Camının azbarı ep taş qalavman sarılğan.Uzatılğan zamanda, yazılıp hatıra taşlanmağanda, o camıler ve turlı kıyafetlı mezar taşları, koynın kenarında mezarlıqnı kosterıp, bo yerde barlığımıznı dayandırğan bı aqiqat bolğandır. Koynın eskılığın ve ya canılığın mezarlıqtan emde camısınden anlarmız.
Sorağanda “neşın arapça yazasınız?” dep, cevabı bo edı:” taa qolay kele!”1970 lerge qadar oquğanlarımız rahmetke geşkeşık oz aramızda onday yazıldı.Asılında, mecburman aytmağa ki, babamın mahpusten bırıncı ve saqlı yazğan puslası Tuna- Qara Denız kanalından keldı, o 1952 nın baarınde qapaldı, 1953 nın kuzınde Idayet Emırsoyın aqrabamız ketırdı puslanı, ep arab elifbesınde bır koşe şuval kâtıne saulığını bıldırıp. 1930-1935 senelerınde qırımtatar oquğanlarımız toplaşıp qarar alğanlar: koy mekteplerınde qırımtatarca I- IV sınıflarında oqulsın; orta oqul ve lisede türkçe oqulsun.(bunı ekı Balabanlarımızdan tuydım- M.Ül küsal ve Ismayl Otar Effendı beylerden. Boyle qabul bolması kerege Ülküsal nın klasik kitabının türkçe yazılması.
    Padışalığın tarafından bedava berılgen tarlanı ışlep, qoy-sıyır, at ostırıp, ekı-uş senede üy tobelerın koterıp, koy mektebıne balaların Kur’an derslerıne cıberıp, ciyın-toy arasında şınlap, cenaze –duva ustunde cılap, qapılarına kırt salmadan yaşap, çünkü “men yoqta qomışıma bırşey kerekse, qater?” dep, tuşunıp, tatarlar Dobruca’nın yazda sıcaq, qışta boran-bızlavıq bolğan oz tatar koylerınde yaşaylar milli kımlıklerın surdurıp.Serbest bolğanlarına, çar ve rus administratsyasının felâketlerınden qurtulğanlarına anca inanıp, sene-sene, atlatalar “VATANĞA QAYTUV”umitlerın eş bır vaqıt sondırmeden!Sondırmeden!
    Vatandan qaşıp, turmadan koşıp ve ya koşmege tuşunıp, qurğaqlık, boranlar, aşlıq ve hastalık korıp, canıp, olıp, dayanğanda Vatan asretlıgıne ve hicretın zorluqlarına, Dobrua’da yaşağan tatarlar ilkın aytalar ve yazalar:QIRIM DAVASI!”
    Bonday etıp yaza altıncı bolımını klasik kitabında Mustecep Ulkusal, en balaban evladı Romaniye’de bolğan qırımtatarlarının:
    “ Kırım Hanlığının 1783 yılında Rusya tarafından zapt ve ilhakından evvel, buradan ve Bucak
 (Basarabya) dan çıkıp Osmanlı idaresindeki Dobruca’ya yerleşmiş Türk-Tatarların bulundukları ve yeni köyler kurdukları bilinmektedir. Hatta Altın Ordu Devleti’nin Bizans’ın sınırlarına dayandığını ve bununla ticaret yaptığını, prens ve prenseslerinin evlendiklerini düşünürsek Türk-Tatarlarının, Osmanlılar Balkanlara ve Dobruca’ya gelmeden evvel burada yerleştikleri görülür.Bunlardan evvel,bunların cedleri sayılan Peçeneklerin ve Kumanların Romanya’ya, Balkanlara ve bu meyanda Dobruca’ya geldikleri tarihçe sâbittir.
    Kırım Türk-Tatarlarının Dobruca’ya büyük kafileler halinde göçüp yerleşmeleri, yeni köyler meydana getirmeleri 1878 tarihinde, Dobruca’nın Osmanlı idaresinden alınıp Romanya’ya verilmesine kadar devam etmiştir.Kırım Türk-Tatarları 1878’den sonra Osmanlı toprakları olan Rumeli’ye ve bilhassa Anadolu’ya göçmeye başlamışlar ve Kırım’ı hemen tamamiyle unutmuşlardır.
    Kırım adında bir Türk-Tatar vatanı olduğunu,orada bir Hanlık devri yaşandığını Dobruca’da ilk olarak şiirleri ve yazıları ile dile getiren öğretmen ve şair Mehmet Niyazi olmuştur.” (M.Ulkusal, klasik eseri, s. 273)
    Önemlı kitapnı bız 2006 senesınde romen tılıne çevırıp bağışlağamızdır kitaphanelerge ediye etıp. 1860-1900 senelerıne dair yazğan M.Ulkusal mekteb ve ya şkola hayatımıznı bıldıre:”Annem (1879 tuvması) eskı koy mektebınde oquğan Quran ve tecvit.”Türkçe okuyup ve yazmayı da öğrenmiştir.Kitap ve gazete okurdu.Ben küçükken bana Ahmediye, Muhammediye.Kesikbaş, Hazret-i Ali hikayeleri okuyarak anlattığını ve bunları can kulağımla dinledigimi iyice hatırlıyorum.”(aynı eser)
    Tatarların koy mektebının alını 1900 -lerde kene onın yazğanından üyrendık:”Kız kardeşim Saliha daha okuma çağına girmeden benimle beraber, ara-sıra heves ederek, şkola dedigimiz,romen – türk köy okulumuza gelirdi.Köy ilk okuluna gitti ve bir kaç öğretmen deniştirdi.Çok iyi okudu ve daima sınıfın birincisi oldu.Kıraette, yazıda ve diger derslerinde olağanüstü kabiliyet gösterdi gibi hesapta da ayni istidadı gösteriyordu.”(s.28)
    Bo bılgını bergenımızın sebebı bırtanedır: mektepte ullar ve qızlar barabar oqudılar emde qızların aqqı bırıncılıkke tanıldı.
    Mektebın ders ve sınıf işlerıne dair kereklı bılgıler: “1907 yılında köyümüze Istanbul’dan Hafız Hasan adında bir öğretmen geldiğini, bunun da Ali Rıza Efendı gibi Jön Türk olduğu için kaçtığını duyduk.Ali Rıza Efendi bu adamı evine ve himayesine almış.Mahallemizin cemaati ile konuşup şkolaya öğretmen yapmayı kararlaştırmış.Osmanlı tebası olmasına rağmen Romen hükümetinden köyde öğretmenlik yapması için izin almış.O yıllarda Romen hükümeti Türklere karşı çok müsamahalı davranıyor pek çok dileklerini kolayca kabul ediyordu.”(s.35) Mektebın yapılğanından qonuşsaq, ekı oda bola, kırer sala ve sınıf .Tahta yoq, rahle yoq, aldında tızlerıne dayanıp oturalar qızlar ve arqada balabanlar otura.Kım dersı bılmiy,o arqağa aketıle.Alı Rıza effendıden qalğan sözler, ekı nesılde lâf-lâftan kelıp bızge yetışken şo: nevaqıt imtan berdı romence de, romen profesorı sordı:
- Türk imperyasının pıtmesın sebebın aytabılersınızmı?
- Ebet, “pusta”!
    Anlamağan öğretmenge anlatqan: qadınlar sebeb bolğanlar... tılımızde f bola p. Belkıde şaqa tuvıl, imtanların yaratqanları hayatnı geşe...
    Sınıfın qarşısında oturğan mınder ustı öğretmen, ekı şıbıqman yardımlaşa: qısqası yaqındalarğa urmağa kerek, uzunıde en arttaqısına cete! Memet Niyazi de Mustecep Ulkusal da romence bılınmengenıne uzulıp anlaştıralar universitelerge ya da yaqşı liselerge cetalmağanımıznı.Romence kerekmiy degen fikir bar ve M.Niyazi anlata ki bır kun koylerın bırısıne cetışe romence yazılğan jurnal. Senesı 1915 eken.Eş bır kımse oqumağa bılmiy! Nasıl bızge bo olay yetıştı 2000 senesınden son, bız bonday etıp bılgını balabanlaştırdıq: 2009 senesınde kelgen tatarca gazetanı eş bır kımse oquyalmay!
    Romen hükümetının bızge karşı davranganını bıldıre aşadaqı hikâye: “Bir sabah Türk öğretmenimiz yokken, romen öğretmenimiz bizim bütün Kur’anlarımızı ve Türkçe kitaplarımızı topladı ve alıp lojmanına götürdü.Öğretmenimiz Hafiz Hasan Efendi gelince kendisine olayı anlattık.
Çok canı sıkıldı ve bize: Gidin ve olanları babalarınıza anlatın.Ben de Ali Rıza Efendiye anlatayım” dedi.Hepımız gidip babalarımıza olayı anlattık.Babalarımız Rıza Efendi ile konuşmuşlar.Bir saat kadar sonra Rıza Efendı bir kaç kişi ve öğretmen ile şkolaya geldi.Busuyok ile kançelaryada (büroda) uzun uzun ve kızgın konuştuktan ve kendisini tehdit ettikten sonra Busuyok korkmuş af dilemiş ve bütün kitapları geri vermiş.Biz de bu arada evlerimizden kısa sopalar alarak gelmiş ve romen öğretmeni dövmeye karar vermiştik. Ama adam af dileyince ve kitaplarımızı geri verinçe dövmekten vaz geçmiştik.Ne serbestlik ve cesaret değil mi? Busuyok bir kaç gün derse gelmedi ve görünmedi.Meger ilçe merkezimiz Mangalya kasabasına gidip müfetişi ile görüşmüş ve kendisine olayı anlatmış.Müfetttiş de, müslümanları kırmamasını, hoş tutmasını, zorlamamasını ve hatta okula gelmeyen çocukların babalarına para cezası kesmemesini tenbihlemiş.Bu olaydan sonra Romence dersimiz çok gevşedi. Öğretmenimiz fazla meșgul olmadı. Bu durum ve tutum bizim zararımıza olup çıktı, Romencemiz çok zayıf kaldı”.(s.38)
    Koydekı dort sınıflı mektebını pıtırgen talebeler, eger ailelerın vaqıtları yaqşı bolsa kete edıler Rüşdiye Oquluna.O Kostencı kıbı balaban şeerlerde bar edı. Ep Ağamız Mustecep Ulkusal anlata:”Iki yıl içinde Abdiyek’ten başlayıp Kur’anı bitirmiş edim.Babam beni o zamanın en iyi okulu olan Köstence rüşdiye okuluna vermeyi kararlaştırdı ve 1906 yılının sonbaharında Köstence ye götürüp o tarihte rüşdiyenin müdürü olan Ali Efendi’ye teslim etti.Yaşım henüz küçük olduğu için Ali Efendi beni ilkokulun birinci sınıfına yazdırdı.Burada alfabeden başladım.Arap harflerini iyi bildiğim için hemen sınıfın birincisi oldum. Bir kaç ay sonra ikinci sınıfa geçtim.Burada Kur’andan başka kıraat, hesap ve yazı dersleri de okudum, öğrendim. Kışı ve ilkbaharı Ali Efendinin evinde geçirdim.Burada benden başka Ali Efendinin kaimbiraderi Rüştü,Tatlıcak köyünden Tevfik ve Hasan ve benim dayım Arif kalıyorlardı. Hasan benim yaşımda ve sınıfımda idi.Diğer üçü rüşdiye sınıflarında okuyorlardı.Evinde kaldığımız Ali Efendinin Reşat ve Mitat adlarında iki küçük oğlu vardı.Hanımı Habibe Rüştü’nün ablası idi. Sert ve şefkatsız bir kadındı.Sabahları bize yalnız birer dilim ekmekle birer bardak kuru çay verirdi. Çay bardakları irili ufaklı idi. Beş kişiden her biri en büyük bardağı almak için dalaşıyordu. En küçük bardak her zaman bana kalırdı. Bu evde karnımız iyi doymadığı gibi, temizliğimiz de yoktu. Çamaşırlarımız çok seyrek yıkanır ve değişirdi. Üstelik benim gözlerim de rahatsızdı. Her gece gözlerim çapaklanarak kapakları birbirine yapışırdı. Gece küçük abdestimizi ev içinde lâzımlığa yapamazdık; bahçedeki abdesthaneye gitmek zorunda idik.Gözkapaklarım yapışmış olduğu için bahçeye çıkamazdım ve bu yüzden her gece yatağıma işerdim. Kurutulıp havalandırılmayan yatağım daima sidikli ve pis kokardı.Bu acıklı durumum dayım Arif tarafından köye bildirildi. Bir gün annem köyden gelerek benim bitlenmiş olan çamaşırlarımı yıkadı, yatağımı yıkayıp kuruttu ve beni de güzelce temizledi. Böylece kış geçti ve ilkbahar geldi.Ben de köye döndüm ve bir daha Köstence’de okumadım.”(s.34-35)
    Yazdığım sayfa oqumaqnın zorlıqların bıldıre bugunkı şartlarman qarşılaştırıp, qolaylıklarnı açıqlap oquv cölına er balanı şaqırıp.Maksat bo.
    Bılmemız kerege medreselerın kop koyde, nasıl Sarıgol’de ya da Acemler, bılgenımızge kore.Anlaşıla ki uş-dort koyın arasında bır medrese kurula, atalar Qırım’daqı medeniyetnı unutmadan emde unutturmadan kelecek nesıllerge.
    Zamanca dayanğan ve şımdılergeşık kultur ocağımız bolğan medrese başta Babadağ’ında ve sonra Mecdiye’de qurula. Yazğan “Aff Kitabımız”da, romence “Cartea Iertırii,2002 ve 2003 senelerınde o zamanğa dair bılgılerımıznı şay tanıttıq.
    “1610 cılında Babadağ şeerınde bırıncı Islam Dini mektebı qurula. Gazi Ali Paşa, etraf yerlerdekı ordının komandantı, Viyana cenkıne taraf ala ve bo mektebnı, balaban ve milli Seminarı, Romanya’nın dep, bağış lay 12.000 hektar topraq, kol, otlaq, şımdıkı Zebil ve Herakleya etraflarından.Vesiyetı şo: “asırlar boyınca seminar bo topraqlarman ozınnı geçındırsın.” Dobruca’nın Romanya’ğa geşmesımen, 1878 de, butun topraqlar hükümetke geştı, demek bolarda alındılar, 9 Mart 1880 cılın qanunına kore, romen devletı Seminarnı geşındırme messuliyetını ustune alıp.O vaqıt ekı meşur profesor bar edı tamamen Seminar’ın ışlerın becergen: Demırcan Efendı oğretmen ve Ali Haci Mustafa, mudur.
1895 senesıne qadar romen tılınde ya da romence ders berılmegen.Bo şekilde şikâyetçı bolğan Tulça valisı, ondan ibaret Aleksandru Aleku profesor türkçe bılgen kıbı onda çalışmağa tamin etıle.Bo yıllarda millet Türkiye’ge koşmek uşun qalqışa turmadan, Babadağ’ın etraflarında azalmaq bola, 1902 senesınde Seminar mudurı bolğan artıq romen Aleku, Kultur Baqanlığın tarafından,yani Baqan Spiru Haret’nın emırımen Seminarımıznı koşıre Mecdiye’ge.Oqumaq sistemınıde hıristiyan seminarlarının sistemımen bır ete: sekız sınıf sekız eğitim cılına qarşı.
    Dobruca tatarların Seminarı modern sistemasına kıre, layik dersler, tarih,byoloji,fizik, kimiya, cögrafya, matematika,pedagogya,romen tılınde oğretim kore.Dini dersler,Kur’an, dinlerın tarihı, diniy müzik, arabça, diniy müzik kanunı, arabça ve türkçe oqula.Seminarnı pıtırgenler, imtanların qazanğanlar, imam-katip ve muallim bolıp çalışmağa haq qazanalar.Aynı zamanda, romence bılgenlerı uşun, milletımıznı romen modern hayatına azırlaylar.Bo Seminardan meşhur cetışken alim adamlarımızın arasında sayabılermız bızım bılgenlerımıznı:Milliy Şair Memet Niyazi, dr.Memet Nuri(Tulça),Halil Fehi Alman, Mustecep Ulkusal, Necip Haci Fazıl, Memet Vani Yurtsever, Amdi Nusret, Ali Bekmambet, v.b. 1948 cılında Seminar kıre eğitim reformasının tesirlerıne ve az kıymetlı, gimnazü kıbı, dort senelık orta oqulday bolıp, dinge dair bılgısız mezunlarnı bermege başlay.Ust kelgenler artıq bermiyler oğa balaların. sade koyın cematından kelgenler cıbereler onda koy mektebınde zayıf qalğan talebelernı.(romenlerın mekteplerıne kıralmağanlarnı).
    Bır qaş sene geşmeden, seminar,”milletınız ıstemiy” degen bıldırmemen, tamamen yasaq bola, qapala(1961) komunist devletın emırımen.

***

    Anlatqan zamanımızğa dair “Kral Karol ve tatarlar” denılgen hatıralar bar.Er sene Romanya’nın kıralı,yani padışası, bır bursa bere eken ilk şqolanı pıtırgen zekki balağa.Aynı zamanda, bızım tatar balalarımız imtan bermeden kıre ekenler askeriy ya da ekonomik liselerıne (9-11 ve ya 9-12 sınıflar). Kıral sıq-sıq kele eken Kostencı’ge ve er kelışınde Seminar talebelerını bekliy eken ozınnı onorman qarşılasın.Şonday bır kelme
sınde, kormegen tatar seminarını.Arada cerlı autoritateler olay qarar alğanlar.
    Sorağanda, kostereler kenarda bır uzaq ve korınmez yerde bolğan Seminarnı. Kıral taşlay ortalıqta bolğanlarnı, geşe kılımsız cerge ve doğrulana bızım Seminar bolğan koşege.Anca tatarlarman selâm
laşqanson, kete ışıne...
    Talebelerımız terbiyelı ve çalışmalı. Deren tuşunıp, men bo kıralın yaqınlamasına şo cevapnı beremen: bızın vatannı cıqqan Ekaterina II asılında alman.Bızım kıral da alman.
    1901-1902 cılında Kostence’de Islam İlk Oqulu bar eken. Nevaqıt Karol Kıral kele, ıstegen Seminarın talebelerınınde taraf almalarını.Seminarın son sınıf talebelerı gezıntı yasağanda, em Romaniy’nı tanıylar, emde ozlerın tanıtalar.Bonday bır gezmede, Kastel Peleş yani Peleş Sarayını kormege azırlenıp baralar.Onlar evelden qaber ya da ızın alınacağını bılmegenler. Nevaqıt Kıral Karol’ğa aytıla tatarların kelgenı, programını “unuta” ve qabul ete.”Maur” yani arab salonunda bır qonuşma aşa ozı bızım caşlarman, duvardaqı yazılarnı oqutıp.Talebeler yaqşı tesir yaratalar o zaman, oriyental (Doğu) bılgılerımen.
    Koy tatar mekteplerı yasaq bolalar 1948 reformasında em Seminar pıtmek colına kıre, anca 1996 senelerınde ep Mecdiye’de “Kemal Atatürk” lisesını Türkiye aşıp yardımğa kelgeşık.
    1888-1894 senelerınde ekı tılde, bilingv gazete çıqa, turkçe ve romence”Dobruca Gazetesi”.
    1901 cılında anca qonuşabılemız John Türklerın barlığıman bırıncı mecmua ve gazetelernı aytıp: 1901 de “Sadaqat”, ”Sada-i Milliyet”, “Hareket” ve “Dobruca”. 1914 te Mecdiye’de Memet Niyazi “Işıq” gazetasını şığara, Cevdet Kemal mudurımen. Sonra”Mektep ve Aile” kenede Memet Niyazi’nın meraqlarıman. 1919- 1923 arasında Mecdiye Musulman Seminarı “Dobruca” gazetasını Halil Fehim’ın çalışimalarında yarata. Balkan cenklerı, I-cı Cihan cenkı ve ekı cenkın arasında bolğan 1920-1940 senelerınde ekonomik alımız yuksele ve onın tesiri altında, kültür hayatımız canlana. Sıraman yazamız zamanın gazetaların emde mecmuaların, bırıncı yerge salıp Seminarın Katalogın 1904-1933 cıllarına qadar öğretmen ve talebe kosterıp, Hayat, Romanya, Tan, Haber, Tuna, az vaqıt,bır-ekı numara bolıp.
 20 numara şığa “Gümüş Sahil”, Süleyman Faytık’nın koordinatorlığında, romence, turkçe,bulğarca.
Bizim Sözümüz, 1929,sonra romence bır sayfası bola, yazğan Recep Mustafa. Hak Söz, Habib Hilmi,
 türkçe gazetasını şığara Mecdiye de (1929-1941).
    1 Ocaq 1930 da “Emel” mecmuası çıqarıla av.Mustecep Fazıl-Ulkusal’ın tarafından.Bo en kereklı tatar mecmuası, bırıncı Qırım Vatanımıznı tanıta ve milliyetçılığın colın kostere yüzlerce caşlarımızğa.1936 senesınde Pazarcık’tan Kostencı’ge kele 1940 ta son ala cenk ve onın tesırlerın altında. Adını bergen Memet Niyazi yaza o mecmuada ve 11 cıl mecmua Qırım Vatan davamıznı cürsete.
 Bo mecmuanın kıymetını bılgen torunları Mustecep Ulkusal’ın, Suyum Memet-Fazıl,
Bora Ulkusal-Fazıl ve Güner Akmolla, 1 Ocaq 2004 senesınde “Emel”nı canlandıralar ve musadenı alğanson sahiplerınden, Istanbul ve Ankara yolcülığında, merhum Ismail Otar,Toqay, Aqtaş,Tezcan beylerden, 25-cı numaranı becerdıler, mecmua Qırım colında ekı tılde (qırımtatarca ve türkçe bır tıl kıbı, sonra da romence tılınde) bugun,2012 senesıne dayanıp tura ayaqta ve Yunus Emre Türk Kültür Merkezın
De 12 Ekım de 10 yıllıq Jubilesını qutlay.
    Bırleştırme ve bır vatannı bıldırme emde Qırım’ğa qaytuv fikirlerımen sayfalarında er bır yerden, qayerde tatar bar, o yerden yaza mecmuamız emde oyerge cıberıledır bızım “Emel-Ideal”dergımız.
    Uzun omırlı dergıler, türkçe yazılıp dayanalar Dobruca’nın kultural haritasında: Türk Birligi (1936-1940), Halk, 1936, Amdy Nusret’ın mudurlugınde 16 numara bolğanını bılemız.
    1944 ten sonra eş bır gazetamız ya da mecmuamız bolmay, bızım aydınlarımız “milliyetçılık ve qırımcılık” suçıman kop ve ağır mahpus cezalarına oğradılar.


***

    1948 senesınde Kostencı’de Tatar Pedagocik Lisesı aşıla.1960 senesınde o da qapala.Bo mektep
ke dair bılgenlerımıznı yazdıq ekıncı tarihi roman ciyıntığımızda bıldırıp ki mektep eş bır aydınlık yaratmadan, komunist devırıne kereklı qullarnı besledı, tatarca ya da tatar tarihınde bılgı bermeden, o cıllarda “Qırım” sözı yasaq bolıp.Mahpusge aydalğan bılgılılerımızın cerıne kelgenler, profesorlar, komunistlerge tuz şokken ve acayp insanlar edıler.Onların ne romence, ne tatar-türkçe azırlıklerı yoqtır.

*

    Ordı administratsyasına kelgende, aytabılermız ki Romanya’nın Dobruca bolgesınde yaşağan tatarlar ve türkler, tolerant bır hükümette yaşadılar orf-adetnı qorıp emde ordını insanca yaratıp, XX- cı asırın başında. 1900 senesıne ayt Musulman Ordısı quruldı.Bo askeriye alayı ayrı edı başqalarına kore.Oz milli qıyafetınde kıyıngen asker, başındaqı fesmen erkeznı meraq ettıre edı kolonada resmi kunlerde marş etkende.Türklerın sayısı az edı tatarlarğa kore, illa kop yerde, ordı yerınde bıle, epımızge “turk”adı berıle edı, bır millet dep romenler bıznı ayırmadan ekıge, yani tatar ve turk dep.Sade tarihçıler yazğanda ayıra edıler.Bo ordı 1916 –ğa surdı, demek bırıncı Dünya Cihan’ına. Romen şehitlerın qatında bızımkılerde anıldı, hatta subaylarımızın ve askerlerımızın adını taşığan soqaqlar barlar Kostencı ve Mecdiye’de, bazı koylerde de.”Emel”mecmuası yazdı bır romen gazetecının tatar askerıne kostergen urmetını 1916 cenkınde şehitlık qazanğanda ve bızde onın bır parşasın tanıtamız tarihımızge bır sayfa aşıp:
   
    “Anaların arasında bırtane bar
    O ayırla,çünkü kele Dobruca’dan.
    Cıqqan onı yabancılar
    Asırlarca cılay qalğan.

    Bıraz farqlı evladı bar,ozınde,
    Musulmanlıq dünyasından kelgenler.
    Bır dev kıbı ata ozın şo cenkke,
    Delı pelvan bolıp ura, askerler!”

*
    Ekıncı dünya cenkınde bızım tatar askerlerı kenede dev kıbı kureştıler duşmanlarman, illa artıq bıznı assimile bolayatırlar dep, ve sonraqı bolşevik basqısının astında qırımcılıq qabatımıznı bılıp, anımadılar eş bır yerde.Sovyetlerın qorqısı bek balaban boldı 1945 ve sonraqı senelerde, kete-kete sayımız azalıp, ket-kete romenlermen caşlarımız üylenıp.
    Ordı meselesıne yaqın meslekte cerın tapqan hadiselerın bırısı ep 1916 harbınde bola.M.Ulkusal’ın Hatıralarından bılemız ki 1916 cılında koylerden ve şeerlerden aydınlarımız, qadılarımız, zengınlerımız, imam- qatiplerımız v.b. üylerınden alınıp lagerge aketılgenler. O lager Yasşı degen, bugunkı sovyet sınırına yaqın yer. Eş bır kımse bılmegen saqlı yerde 1918 senesındekı barış dokumantları imzalanğaşıq qapalı turğanlar.Olay cezalanğanmız romenlerın tarafından bırleşmemezlık uşun türk ordısıman.Onday bırleşmeler 1877-1878 harbınde bolğan, nasıl Balkan harblerınde koy-koyden cürıp Acı-Fazıl ve arqadaşları altın toplağanlar askeri yardımı dep emde o paralarnı aketıp Istanbul’ğa Kızıl Ay’nın qoluna teslım etkenler:” Romanya’da yaşağan turk-tatarlarından” dep.
    Olay dep hatırlatsaq, 1916-1918 lagernı bıldıremız Mustecep Ulkusal’ın sözlerımen:
“Romen jandarmaları türk köylerinden at ve araba topluyor ve ellerine geçirdiklerini itirazsız alıp götürüyorlardı. Bu arabaları sürecek 15-18 yaş arasındaki çocukları ve gençleri de topluyorlardı.”
Jandarmalardan qaşıp ve Mustafa Acının yardımıman qurtulğanın bıldıre, ve babasının ekıncı kunune ketıp altınman “odegenınıde” anlatqan Ulkusal, lagerge aketılgenlerın qurtulmasına dair bıldıre şolarnı, anlaştırıp ki romenlerge bersen, ışın yasap, raatlanarsın:
    ”Bır kun sonra köyümüzün Bolatlar mahallesine iki Romen subayının geldiği ve köyümüzün en zengini olan Settar Ağa’yı: Sen Türk askeri komutanına casuslık yapıyormuşsun!” diye sıkıştırdığı haberi yayıldı. Gerçekten, o günü akşama doğru araba ile Haci Settar Ağa’nın Köstence’ye doğru götürüldügünü ve yanında iki Romen subayı iyle oğlu Mecidiye Seminarı mezunu Sıddık Efendi’nin bulunduğunu uzaktan gördüm ve çok üzüldüm. Haci Settar Ağa dindar, hiç bir şeye karışmayan ve hiç romence bilmeyen bir ihtiyardı;subaylar ondan mutlaka para koparmak için bu işi uydurmuşlardı.Niteki ertesi günü geri döndük
leri göründü.Bu dönüş herhalde binlerce leye mal olmuştu.”(s.54)
    Para bermegen yada emır ışınde alınğan aydınlar ekı sene lager yasap, koylerıne sav kelgenlerıne quvanıp bolğannı unutmağa oğraşqandırlar o marebe senelerın ışınde.Parasıman alınıp aketılgen lagernı Qadı Feuzi uşun oğlanı, merhum radiolog doktorı Ridvan Feuzi anlatqandır “Emel” uşun:”Ailemın tarihi şanlıdır, asıl Qırımtatar tarihınden onorlı bır sayfadır. 1921 de Balçik’te tuvdım, babam qadı edı, emde ilerı kelgen tatar bolğanı uşun, arqadaşlarıman beraber qapaldı lagerge ekı sene,1916-1918 lerde.Romenler inanmadılar tatarlarğa, çünkü türkler nemselermen bırleşken edıler. Bo lager, tatarların oquğanların topladı, Moldova ışıne, Yaş qatında bır boşlıqta. Qurtulğanda, babam done Mecdiye’ge, Abduraman efendının Lütfiye qızıman üylene, Hotel Regal, şımdıkı Republika cineması, qartbabamınqı eken. Olar 1850-1860 senelerınde Qırım’dan qaşıp yerleşeler Dobruca’ğa. Nenem anlata edı ki Qırımda ruslar, keşelerı, tatarlarnı koyın kenarında şakırıp, ottıre ekenler.”(Emel, nr.4,sene 74, oktombrie, 2004, s.30)
    Tarihi romanımızdan anlatamız aqiqatnı:
    “Tarih boyunca, insanlar, ele fakirler, marebeden, marebenın arkasından kelgen aşlıklardan ve hastalıklardan,vahşiylıklerden, hakkıman barabar, qorqqanlar!Kaşmaga ya da saklanmaga kuytulu bır cernı tabıp, ve saklanmak, insaniylıkten kele. Bazı keşelerı koyın halqı yukusunı bolıp, üyunden, toşegınden, qoranın ya tobanın salqınlığına, qaranlığına barıp korungan. Ne de bolsa, kunun bırısınde, akaylar, kop qonuşıp, az etıp, qararnı alğanlar:’’front yaqınlay, romenler eş bıznı acımazlar,tatarman turkın kardaş ekenın bılıp, saldırarlar! Koyden uzak ketiyık!”
Er azbarda şukur qazıla: eşiyasının koplıgıne kore şukurlar yasalıp, ailenın erkeklerın tarafından,(tul ya qart, ne komecek ? Ya pıkare, ne alsında, ne qaldırsın?) Acımen ulu, balaban ulu Mustecep, canı yasalğan üylerın bahşesıne deren em genış bır şuqur qazıp, toban bastırdılar ustune, ışıne totırğanson kereklerın.
Şeripe saldı bır sandıqqa kereklı kâtlernı, topraq hakkı, üy, satış-verış, şalışıp yasalğan barlıkların bellentmelerın; qıymetlı çiyız, ipekten toqumalar, ketenden toqumalar, şali şallar, Istambul’dan ya da Polonya’dan, Kıbrıs’tan, ya da Kırm’dan ketırgen kıymetlılernı.Çin’den ve Hindten ketırılgenlerde bar, cıllar evvel!
    (Güner Akmolla, Tatarlar, Tarihi roman, I, s. 162)

***

    Bolay derken, nevaqıt romenler gerı keldıler,turknı ve bulğarnı quvalap, eşyaların komıp, tatarlar qaştılar bulğar tatar koylerıne, en kobısı Çıfıtkuyusı na.
    Bırıncı Cihandan dertlı, ğayet dertlı bır hatıranı Ulkusal anlata ve onı bız tarihi romanımızda şaytıp qullanamız:
    “Romen askerlerı gerı şekılgende, Pervelı şokayın mallarına ğarıp millet koz salğan! Ne sayb, ne ırğat qalmağanı uşun, bızımkıler yağma etkenler şokayın ambarların, pener metilerın qaşarların.Bolarnıda, tavanğa saqlanğan qazaq ırğatı korgen! Pervelı’ge cenknı qazanıp gerı kelgen romen komandantına o ırğat anlatqan epısın... Marebe zamanında kım dava ya haq qarar? Bırev! dep, bır kere taa dumanlattı etrafın “yaqşı tutunı bar eken acı Fazıl’ın dep (acı Ismay). Sessız, nepessız qalğan halk, kobiyıp şo anda, bekliy avadisın sonın (...) “
- Degenımdiy, kım-kımge bonday kunde? Komandant, üy-üyden asker cıberıp,18 aqaynı toplay, koyın kenarına akete aydap, ozlerıne endek qazdıra ve sonra, epısın qurşunğa tıze! Vay!Alla’m! degen bır qadının sesı, cüreklernı qaltırattı.
- Bır kesek kaşer ya pener uşun, insanlarnı ottırdılermı? degende Moterem, caş tolı kozler oğa qarşı doğrıladı.Erkez şaşırğan kışılerdiy, seslene: bır kesek pener uşun tatarlarnı ottırgenler! 18 aqay , caş aqaylardan, bazı orta caş ya teran qart, aq saqallı tatarlarnı ottırgenler! 18! Aytması qolay, 18 –nı, aytması zor olımge cezalanğanlarnı! 18 ekenler!”
    (I –cı cıyıntıq, s.166.2009, ed.NewLine, Kostencı)

    Pervelı’de, Azaplar’da, Aqbaş’ta, er koyde hayat ilerı sure, cılavlarnı em kulkulernı atlap,sene, sene. Dobruca artıq bellı modern Romaniye’nın bır koşesı.Onda, ket-kete azarğan milletımız yaşay, kozlerı Qırım’da em Türkiye’de, çünkü, bolarnın kobısı qaldı bo eskı topraqlarda Vatanğa yaqınlıqnı tuşunıp! Romaniye zengınleşkende, bızım tatarlarda aruv yaşamaqnı tuyuna ve mektep, bılgı, mecmua yaratıp kultur hayatlarını tanıtalar ve tanıylar.Aytqan gazetalardan, kostergen mekteplerden millet faydalana ve EMEL mecmuasının bastırğan kitapları cöştıra ele caşlarnı:

1. Sağış, Memet Niyazi’nın şiirlerı,1931
2. Tarih-i Tatar Han ve Dağıstan ve Mosku ve Deşt-i Kıpçak ülkelerinindir.Bo kitapnı Kefelı Ali oğlu İbrahim 1736 yılında yazmış.Yaqında, Rusya bir tehlike bolacak degen kitap, 1932 cılında arap arıflerımen basılıp yayınlanğandır.
3. Cavşılık ve Caş Fidanlar, ekı piyes Necıp Hacı Fazıl’nın,1933 te ve kıpçak lehçesınde.
4.  Qartman Caş arasında,Toy, Bayram, Ödelek piyeslerı Memet Halim Vani tarafından yazılğandır.
5. Bayram Şenliği, piyes, Mustecep H.Fazıl –Ulkusal, Kırım piyesı Necıp H.Fazıl, Bora piyesı Halil Abdülhakim(Kırımman) tarafından Çorabatır piyesı Ismayl Ziyaeddin tarafından manzum olarak yazılmışlardır.
6. Qırım’ın Qurtuluş Davası haqqında conferans 1934 yılında basılıp yayınlandı
7. Qırım Şiirlerı, 1935 yılında 96 sayfalıq kitap yayınlandı.1930 da Qırım’da bolşeviklerce şehit etılgen Amdy Giray’ın ruhuna bağışlanğandır.Kitabın başında eklengen “Qırım Edebiyatına Qısa Bır Bakış bar.
8. Halq Gazetesi, 1936 da Kostence’de türkçe-romence aftalıq ve 2 sayfalıq gazete. Merhum av.Amdy Nusret (Orlu) yazdı.
9. Qırım Istiklal Davası, merhum Selim Ortay elektrik mühendisi 1939 da yazğandır ve Emel tarafından yayınlanğandır.
10. Dobruca ve Türkler, av.Mustecep Ulkusal tarafından yazıldı 1940 cılında Emel mecmuasının tarafından basıldı ve yayınlandı.Ikinci baskısı Ankara’da boldı 1966 da, resimli ve haritalı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü tarafından.
*
    Belkıde şımdı cer ala canı şığarğan “Emel – Ideal” mecmuamızın bastırğan em yayınlağan kiytapların aytmaq, balabanlarımızın colında bolğanımıznı anlaştırıp. 2004 ten berlı yazğan “Emel”ımız bo kitaplarnı bağışlağandır milletımızın kulturıne:
1. Kırım – Crimeea, Necıp Hacı Fazıl’nın ekı tılde eserlerı,Kostencı, 2000
2. Kartea Yertırii(Aff Kitabı) Güner Akmolla, romence, tuz yazı (proz) milliyetçı
qırımcıların mahpuslerı ve ekı nesılın şekkenlerı komunizmada, 2002, Kostencı
3. Bağışlaymız – Güner Akmolla,2003, ortaq türkçe, Aff Kitabın II-cı edisyası
4. Eserler – qırımtatarca, Necıp Haci Fazıl’nın tekmıl edisyası,2003
5. Şiirler – Poeme, Güner Akmolla, bilingv, 2003
6. Kırım-Crimeea 2004 -te Surgunden 60 sene sonra, romence, Güner Akmolla,2004
7. Dobruca Tatarları, eseu romence,Tıtarii din Dobroca,G.Akmolla,2005
8. Kozyaş Divar-Zidul Lacrimei, Eşref Şemizade, çevırgen romencege ve latin elifbesıne, Güner Akmolla, 2005, Kostencı
9. Mustecep Ulkusal - Kırım Tatar Türklerı –romence çevırme, Tıtarii Turç Krimen, Güner Akmolla, 2006, Kostencı
10. Şiirler – Poeme, Tyatro – Güner Akmolla, 2007, Kostencı
11. Memet Niyazi –Olımsız Şiirler,Poeme nemuritoare,Güner Akmolla, 2007
12. Necip Hagi Fazıl – Bilingv, toplı eserlerı.Azır. G.Akmolla,2009.
13. Tatarlar, tarihi roman qırımtatarca(Dobruca lehç.) I –cı cılt,G.Akmolla,2009
14. Tatarlar, tarihi roman qırımtatarca(Dobruca lehç) II- cı cılt,G.Akmolla,2010
15. Tătarii, I,II cilt, romence, 2011, G.Akmolla, 768 sayfa, ed.Boldaș
16. Ey,Ana Tılım- Ey, Limba materna, antologya ekı tılde (qırımtatarca ve romence) em latin elıfbe, 2009, azırlegen ve bastırğan Güner Akmolla; v. b. Romanya da ve Târkiye de basim görenler.

    Romanya’da, artıq yabancı milletın arasında sığınıp yaşağan qırımtatarları Vatan’ğa Veli Ibraım’ın tarafından şaqırılalar! Tarihın colı bılınmez deselerde atalar, bızge qaber kele Milli Şairımızın – Memet Niyazı’nın – vasıtasıman, ki Qırım Muhtar Cumhuriyetı,Veli Ibraim, yahudilerni qabul etmegen Qırım’ğa, Çarlıq zamanında Romanya’ğa ketkenlernı aldırmaq uşun oz Vatanlarına...Sade Romanya’dan tuvıl, putun Qırım koşmelernı gerı alıp Vatannı oz evlatlarına toturmaq zamanı keldı,degen Veli İbraim!
    Aydınlarımız koy-koyden cürıp anlatalar milletke Qırım‘ğa koşmek keregını ve koylerımız, o bızım yurtsever em vatan asret koylerımıznı cemaatı koterıle, koterıle Vatanğa qaytmak uşun!
İlla,kenede tarih bıznı tız şoktıre, qaytalmaymız, çünkü bolşeviklerın milliyetçılerı kenede ceneler ve ottıreler Veli İbraim degen milliyetçı tatarnı...Tarihımızde o bır “umit” sayfasını aşa ve bızım zaman
larımızğa uzatıp qolını,”bırleşınız qaytıp oz Vatanınızğa” dep ayta...Unutmayıq ki 1917 de, nevaqıt Qırım serbest” qaberı keldı Romanye’ge 28.000 asker gonullı yazıldı vatannı qurtarmaq uşun...1940 senelerınde canlanmak,yani Vatan suygusıne inanıp koterılmek yavaşıdı, canı nesıller ve qorquvlar, tonıldıre qaldı...
Gorbaçov’ın “perestroykası” aştı colnı şımdı Vatanğa.150 sene geştı Qırım’dan ketkenımız, belkı ta kop yüz seneler bazılarımız uşun...İlla Vatan bır, bırtane, bekliy evlatların! Vatan bır, bırtane, alaymıznı bekliy,bekliy!
 Tıl ve din qorumaq eşte qolay tuvıl yabancı topraqlarda, yabancı ellerde! Olay degenler atalar bızge cetışken aqıllı sözlerınde:”Bır milletnı cöytmağa ıstesen, başta tılın al!”

1930-1940 - 1943 senelerınde Romanya’da yaşağan qırımtatarlarının Milly Şuurının
Canlanması ve Qırım Davası

    1930 1 Ocaq –ta Emel Mecmuası şıqmağa başlay onın adını qoyğan Memet Niyazi bolğan ve onın sayfalarında Qırım’ın tarihı, Vatanın qurtulması uşun berılgen şehitlerımız ve umidımız cer ala.O kunden başlayaraq, bugunge qadar, Ocaq 2009 ğa qadar, Emel Mecmuası Vatan Qurtulma Davasında dayana, anca komunizmanın ağır senelerınde onı Romanya’da oquyalmadıq emde onın sayfalarına bırşey yazalmadıq.
    Elbette bo eksıklerımıznı cümaq uşun 2004 senesınde canı seriyanı çıqardıq ve romence de yazıp, ataları mızn colında çalışmağa devam etemız.
    1930 nın kenede Ocaq ayında, Selim Abdulakim Bey bo kabernı bere Mustecep Ulkusal Bey” ımızge: Avrupa’dan Istanbul’ğa dönen Qırımlı Cafer Seydamet Bey koruşmege ıstey Ulkusal’man.Bonday etıp başlay omırce sürgen dostlık ve Vatan colında omırce dayanğan çalışmalar!
    Dobruca qırımtarları Cafer Bey’nı belkıde Qırım’daqılardan ta yaqşı tanıdılar, çünkü onların arasında onın yazğanları basıldı ve oqıldı (Qırım’da 1917 Ihtilalı, Qurultay, Qırım Davası,v.b. Emel de yayınlanıp)
    En aldında bılıngen aydınların vasıtasında milletke tanıttırıldı, bırıncı koruşmelerı Ulkusal’ın hatıralarında şonday bıldırıle: Memet Niyazi, Halil Fehim, Selim Abdulakim Mustecep Ulkusal, Necıp Hagi Fazıl.
    Bılınmesı kerek ki Romanya bo yıllarda demokrat bır ulke, komunizma pek kötü, fena korınmekte.O ıyllarda da türk ve tatar anlaşmamazlıqları bolğan, ele 10 Mayıs 1930 kunınde protesto yasağanlar Bazarcıq türklerı tatarlarğa karşı, komunizmanı Sovyetlerden ketıresınız, deyerek, yanlışlıqlarına qarşı kelıp bızım aydınlar ve milliyetçıler . (Ulkusal, eser, s.153) Milletımızge faydalı bolğan toplantıların, konferansların, faaliyetlerın sayısı bılınmez bo senelerde.Ornek kıbı hatırlaymız 23 Nisan 1933 kunınde Kostencı’nın “Regal”Qırımlı İsmail Gasprinski’nın “Tercüman” gazetesının 50-cı cılını Cafer Bey Seydamet Qırımer anlattı dıqqatman dınlengen konferansında.
    1931 senesının 29 Qasım (Teşrın-i Sânı) kunı Memet Niyazi rahmetge qavuştı. Şiddetlı boran kop kışını ketırtmegen onın cenazesıne, illa Emel’ın Ocaq 1932 sayısında ve başqa romen gazatalarında yazılar basılğan Necıp ve Mustecep ve başqaların tarafından, şahsiyetlı şairımızge urmetler kosterıp ve bırıncı cılt “Sağış” azırlengen onın şiirlerımen ep Emel mecmuasında, cıltı 1935-te yayınlanıp.
    Cafer Bey’men çalışması Ulkusal’nın,1930-1960 cıllarında bo koordonataların ışındedır: Dobruca’da teşkilâtlarımıznı qurmaq, (Cafer Bey bo ışnı M.Niyazi’den ıstegende,”qastaman” cevabın canında caş ve milliyetçı av. Mustecep’nı tavsiye etken); fikir, bılgı ve tecrube faydaları; Qırım’ğa ve Qırımlı’larğa yardım; Emel dergısını ve Qırım Davasını yaşatmaq qurtulışqa qadar; bo colda idealistlernı yetıştırmek; Dobruca’daqı Qırımtatarlarının kultur, eğitim (maarif), sosyal ve siyasi ışlerını programlaştırmaq; bır İcra heyetını (komitetını) yapmaq; illa bız bo komitetnı ve onın kışılerını aytıp bolalmamyız, çünkü çalışmağanlar emde aralarında anlaşmaq bolmağan dr. Memet Nuri, av.Selim Abdulakim, Ali Kokoy, Osman Nuri, Memet Niyazi, av.Fahreddin Omer ve Ulkusal başlarında.Emel Mecmuası’nda yorulmadan,toqtalmadan çalışqan Ulkusal milli areketın colında tanışmalar yasay Romanya’daqı gurcü ve ukrayn komitetlerımen.
    Istanbul Universitesi profesorlarından Başkurdistanlı Zeki Velidı Bey 26 ekim 1930 tarihınde mektup cıbere M.Ulkusal’ğa matbada kitap bastırması uşun, ama sonu çıkmağan, sade Emel’ın tanılması bolğan Türk-Tatar dünyasında.Pazarcıqlı Rifat Rıza, Bukreş Yuksek Ticaret Akademisının mezunı tanıla romen ve ukrayn arasında”Qırım Tatar Talebelerı” cemiyetı kıbı.
    Cafer Bey’ın vesiyetlerın bırısıde milli çalışmalarnı eş toqtatmamaqtır, onıda sesledıler ve o colda çalıştılar zamanın milliyetçılerı.
    M.Ulkusal yazdığı zaman Istanbul’a “Emel”için yardım ıstep, Abdullah Zihni Soysal kele Romaniye’ge 24 dolar ketırıp azerbeycanlı kardaşlardan. Bolay başlay dostlıq ve azerlerın tarihlerıne kereklı sayfaların yazılması Emel’ge.1930 ve 1931 cıllarında Emel 15 kunde, 16 sayfalıq bolıp yayınlana.Cafer Seydamet Qırımer’ın “Tevarih Tatar Han ve Dağıstan ve Mosku ve Deşt-i Kıpçak Ulkelerinindir” kitabı basıla Emel’ın matbasında em kelgen paralar Lehistan’dan Süreya Şapşal kıbıler
Den (30 İsviçre frankı kelıp) canı bağlantılar yasala.Cabalap em Seminar ve Universite talebelerımen anlaşıp Romaniye’de “Dobruca Türk Hars Kültür Bırlıgını” qurumağa tuşuneler, 1932 cılında,1933 senesınde koylerın yaqın epısıne cayılıp ve tanılıp, 500 adet Emel’ın matbasında basılıp. Ulkusal yaza:”Halkımız ve bilhassa gençliğimizi Emel’imize ve Ideal’imize umduğumuzdan fazla sarılmış gördük, memnun olduk; ümit ve azmimiz artarak döndük.”(s.177)
    Anca 1934 –te qurula ve o zaman Emel’de yazıla “Milli hareketlerimizi kuvvetli bir teşkilât altında canlandırmak ve ilerletmek...”dep.(s.181)
    “Qırım Haftası”denılgen yazılar milletnı cöştıra, Qırımlı qardaşlarnı Qırım’ğa şaqırmaq niyetler cer ala, Rusya’nın Turk-Tatar illerınden kelgen qardaşlar “Turan” adıman qurğan cemiyetlerınde çalışalar, gazete, mektub denıştırıle, Qırm suygusını emde Qurtuluş Davasını aşılamaqqa başlana.Ilerıde bolğanlar Emel’nı ve cemiyetlernı oz paralarıman dayandırğan kışıler, asılında o ekı kardaş, Mustecep ve Necıp Fazıl-Ulkusal. Azaplar tatar koyı, bugun Tıtaru, merkezımız bolıp dünyamızğa tanıla.1933 senesınde 30 Ağustos’ta Romanya vaporı (parahodı) Istanbul’dan kelgen dort hanım ve beş erkekten muteşekkil grubı Kostence iskelesınde qarşılana. Onlar qalalar 9 Eylul’ge qadar ve bo kunlerde, Kostencı’de, Pazarcık’ta ve Azaplar’da toplantılar yasala, ziyaretler bola emde seyahat, epısı “Qırım Haftası” dep tanıla Dobruca tatarlarına.
    “Türk Hars Birlıgı” teşkilâtnın çalışmasında en kop fayda Mecdiye Muslüman Seminarı’nı pıtırgenlerın tarafından korılgendır.”Seminarlı gençlerimiz, öğretmenlerimiz ve din adamlarımız, em yaşları emde ödevlerı bakımından, genç ve ihtiyar her sınıf ve yaştaki halkımızman temasnı daima mumkünleştırdıler.”
(s.182)
    Bo komitetler bır-bırlerımen qaberleşıp, bırleşıp çalıştılar bayramlarda, tatillerde, milli şenlıkler kunlerınde, olarğa programlar bıle yapılğandır merkezden.1934 –nın qışında ve bondan sonraqı yıllarda, Dobruca Hars Bırlıgı üyelerı tarafından toplantılar yasala. 23 Şubat kunı Çelebi Cihan’ın anıma torenı, Qırım Istiklâl savaşı, kıbılerge qonuşmalar yasala.Aynı vaqıtta 26 Qasım Türkiye Cumhuriytının qurulışı, 29 Ekim kunlerı tanıtıla.
    29 Mayısn 1934 kunı Kostencı’de bır Kongres azırlene er şubeden üyeler şaqırılıp, sat 10-da Tranulis sinemasında toplaşıp ve Cafer Bey’ın şo konferansı seslenıp:” Neden Milliyetçı, Türkçı, Ğarp Medeni
yetının Taraftarımız ve Neden İstiklâlcımız?”Aynı kunı, saat 14-18 aralarında, Dobruca Türk Hars Bırlıgı’nın Kongresı boldı; aqşam, saat 21 de Dr.Fayk Abdulla Turanlı’nın yazğan “Şahin Giray” piyesı sahnege salındı.
    1934 senesın Ağustos ayında M.Ulkusal ve Ibraim Otar dolaşalar Dobruca’nın koylerın toplap abone parasını Emel’ge emde tanışalar caşlarman.Barğan koylerı:Deluruj, Toprakhisarı,Sarıgol,Aqbaş,Keracı v.b. Hatıraların arasında bızge yaqışmağanlarıda bar, nasıl Topraqhisarı da qart acı adı Abduraym, para bermeden abonelıgını pıtıre Çelebi Cihan’nı emde Qırım’nı sogınmelerımen ayttırtmay.” Bo meselenı yazğanımızın bır zemani mânası bar: 1997 senelerınde, Dobruca’da, tam Kostencı’de, 1995 nın 10 Qasımında bızım tarafımızdan qurulğan, Lise İnternatsyonel Bilgisayar da,anca bır yıl sonra mağa şo sözlernı aytqan hanım dernekte baş bolıp baya baqırdı: “Güner hanım, pıtır şo Qırım lâfını! Başımızğa bır bela ketırme! Bızge kerekmiy ne Qırım, ne bırşey, bız mında bek aruv yaşaymız!”
    Qaytıp kelgende 1930 senelerıne, nevaqıt romenlerın ekonomik ve politik yaşayışları guzel, sağlam col aldı, bızımde, tatarlarında, zengın ailelerden cetışkenlerın bazıları milliyetçılıknı ozlerıne, balalarına,insani borıc ve emel kıbı anladılar.Bo vaziyette, az bolsalarda onlar, bır tarihı colnı aşıp milletnı uyandırdılar emde milliyetçılıknı tıktıler cematın arasına.Onday bağlantılar yasalğan ki,Varşova emde Uzaq Doğu İdil-Ural –man tanışıla emde yazışıla. Varşova Şarq İnstitutı, Şarq Gençler Bırlığı, Yaqın Şarq Cemiyetı ve Qırım-İdil-Ural Şubesı protokol azırleyıp kultur ve marif bırlıgıne colaşmaqta, Cz.Misewski, T.Radwanski ef. mektup cibereler, ve tarihı bılgıler, nasıl Çin, Mançürya ve Japonya topraqlarına cerleşken tatarların adları aytıla ve bılıne. Ayaz İshaki bey o cerlerde teşkilatlar qurmaqta, gazete ve yayınlar yapmaqta.
    Emel’ın 1935 Şubat ayında çıqqan sayısı bıldırmekte ki bayram kunlerınde 65 koyde piyeslı, şiirlı, durqılı emde qonuşmalarlı keşeler azırlengen. 72 koyde 23 Şubat Çelebi Cihan’ın ruhı uşun mevlud oqulğan, qonuşmalar yasalğan. 400 hatım duvası tutulğan.
    1935 barınde av.M.Ulkusal üyun em Emel Mecmuasın koşıre Pazarcık’tan Kostencı’ge, ışlek cer bolğanı uşun ve bonday bağlantılar yapması uşun: Qırım’man, Azerbaycan’man, Türkistan’man, İdil-Ural’man emde, en kereklı Avrupa’man.Bo ışte yardımcı bolğan Necıp qardaşı, fedakâr ve anlayışlı. Varşova’dan Kostencı’ge kelgen leh tılınde yazar ve Doğu dergısınde buletin azırlegen Wlodimierz Baczowski, 26 ve 27 haziranda Azaplar koyın, Balçık, Kavarna ve Manqaliye’nı geze, arqadaşlarman qoruşme ve qonuşmalar yasap.Mından o yazar Basarabya’ğa colşı bola. Dost kıbı ve milliyetçı bolğan
adam, I-cı cihan cenkınde Rusya’da bır qaş sene qalğan, Sibirya’nı batıdan doğusına qadar cürıp tanığan, sonra Japonya’ğa ketken.II-cı Cihan da Orta Doğu da görevlı, sonra Washington’da Lehistan’ın qurtulış davasında yaqın senelergeşık çalışqan. 1935 yılın Ağustos ayında Varşova’dan mühendis Selim Veli Ortay kele Azaplar’ğa ve Necıp’ın bergen ekı yaqşı atın cegıp canı arabağa, musafırı emde Mustecep Ulkusal Efendımız 25 kun 86 koynı dolaşalar.Arabacıları Azaplarlı Ebuleyis eken.Onlar toylarğa raslağanlar, kureşlerdekı pelvanlarnı tanığanlar, hastalanğanlar em bitlegenler.Çekken resımlerınden Emel‘ge de bergen Ortay ef.Bo gezıntı bır maqsatman bolğan, abone paralarda toplanıp Emel Mecmuası uşun.
    22 Eylul 1935 Pazar kunı saat 9,oo da Emel mecmuasın idare etkenler anıt qondıralar Memet Niyazi’nın mezarına, Mecdiye mezarlığında, toplap cematnı, imamlarnı ve onın talebelerını.1932 Mart ayında başlanğan teşebbus (para toplanması mermer taşı uşun milletımızden) anca ovaqıt gerçekleşken. Cafer Bey qonuştı ve 4.000 qadar kışının aldında anıtın ortısın koterdı.
    Cafer Bey’ın Jubilesı ep Romanya’da, suyulgen ve onında suygenlerın canında yasalğan:24 Eylul 1935 –te, Grand Hotel salonunda, Dobrucalı qardaşları ve dostlarıman.
    Türkiye’nın Cumhuriyetı Dışişleri Bakanı Dr. Tevfik Rüştü Aras vaporıman Istanbul’da Kostence’ge kelgende, Bükreş Büyükelçisi Sayın Hamdullah Suphi Tanrıöver ve kop gazetecı qarşılağanda, elçı bey kart bere, Suphi beyde aldırmay Emel’ge aytıp sonradan Mustecep ef: “Biliyorsun Türkiye ile Sovyetler dosttur. Senin Emel’in ise Sovyetler’e karşıdır ve duşmandır.”(s.195)
    Aynı senelerde Polonya’da oquğan caşlarımız bar: Dr.Abdullah Zihni Soysal, Selim Veli Ortay. İbrahim Otar, ve dr. Edige Mustafa Kırımal.Onlar Dobruca’ğa kelıp Kostencı ve Azaplar’da qalıp, Emel Mecmusında qarşılanıp, gezıntı yasağanda tatar koylerınde, Bulbul’men Endek Qaraquyusı arasında arabaları ava (devırıle) illa qaza qolaylıqman geşe.O yıllarda qırımtatarların sayıları 50.000 bola ve romence yazmaqnı ihtiyac kıbı tuyunalar Balabanlarımız. Bo sebepten “Halq” gazetını çıqaralar aftalıq, 58 yıl bolğanda Dobruca’nın romen idaresıne kırgenı. Milliyetçı avukat Amdy Nusret’nı ayırğanlar gazete muduru kıbı. Bır yıldan az dayanğan bo gazeta, para sebeplerınden.Av.Amdy 1949 baarında türk gemısımen İstanbul’ğa qaşıp qurtula komunistlerın cezasından. 1959 da öldı. M.Ulkusal aytılğan Hatırala
rında yuksek tahsil korgen ve milliyetçı bolğan qırımtatarlarnı bıldıre ve olarğa psiholojik korunışte yapa.Bız sade adlarını anısaq yeterlı bolar: Fahredin Omer, Mecdiye’lı; Halit Araçık,Bukreş’lı; Mehmet H.Vani; Mustafa Ahmet; Necıp Hacı Fazıl, Seminar Mezunları Cemiyetının reisı; av.Mustecep Fazıl-Ulkusal, bellı lider butun tatar dünyamızda; av.Amdy Nusuret; dr.Memet Nuri; Septar //Bolat imam ve Mufti, dr.Eyub Musa; Kral komisarı Halil Kadri (Tulçalı); Irsmambet Yusuf; Samedin Mustecep; Şaip Veli Abdula; Teufik Isleam; Mendu Memet; Cafer Yusuf; Ali Bekmambet Osman; Şevket Musa; Mustafa Emin; Etem Kurtmolla; Sacit Mutalıp; ekı hanım, Salya Memet-Fazıl ve Sultan Fazıl, v.b.
    Yaqında, cografya profesoru Mambet Gülten hanımdan hatıralar üyrendık qartbabasına dair, babasına (Kudusi ef.) anasına (Bedya hanımğa) kereklı bılgıler alıp: Azaplar da, meşhur Sırt Malle denılgen yerde Sadîq Septar Ef. imam bolıp koyınde milliyetçılıknı cematıne bağışlay ve oz bılgısımen 1938 senelerınde Kostencı de Baş – Muftu seçıle. (Prof.Valentin Çörbea nın dok. S.51) Genış ve bollıq korgen azbarında, üyınde, 7 aileden fazlasını Qırım’dan kelgen soyım dep qaray ve ıncıntmadan qan- soy-til-din qardaşı kıbı qarşılay o harb sonunda ağır yıllarda. Cemaatımız putunni ve onın ışınde, Septar ailesının balaları, bugun torunları Gülşen hanım hala unutmadan anlata masal aytıp yuqlatqanını üy tolı balalarnı Qırım dan kaşıp kelgen bır muhacir- hanımı...Koylerınden quvılıp, mallarını komunistler berbat etıp, qartayğanda Kostencı’ dekı üilerıne sığınıp ve qorqıman qartlıqnı şegıp oturğan aile aramızda dertlı hatırasını yarata torunlarının anlatmasında...Kım bıler, kım aqılında tutar ve yazar Komünızmanın azabın ölgeşık şekken aydın ve zengın Balabanlarımıznı?
    Koyler, ele merkezi Azaplar koyı, Kertıkpınar koyı, Osmanșî koyı, milli şuurını canlandırıp harb zamanında borcını tanıdı ve tarihke haysiyetımen kırdı.
    Ne yazıq ki aralarında türklık ya tatarlarq denılgen ekılık ayırdı.
    Başqa çalışmalarda boldı bo yıllarda,nasıl 22-24 Aralıq 1936 da Qırım’ğa dair filım, Qırım
tatar qızları Yalı boyında cemışlernı toplaylar.Tatar qızların ve cıgıtlerın milliy kıyımlerın kostergen folklorımız meraqman qarşılanğan.1935 –ten berlı Bulğaristan qırımtatarlarıman bırlık qurulğan, bölge, şeer ve qasabalarda yaşağan tatarlarnı Vatan süygısıne yaqınlatıp.Şumnu da öğretmenlık etken Basri Bey mektupların bırısınde teşekkürlerını suna Emel ve diger kitaplar uşun, Sağış, Qırım Şiirlerı, Cavşılıq,
Ağabeyıne Mustecep Hacı Fazıl Efendı’ge, 25 Kânun-u Evvel 1936 da,Şumnu’dan. (s.207) Atta, 1937 senesının Eylul ayında, Necıp Hacı Fazıl, Hacıoğlu Pazarcık, Şumnu’dan Pravda ve Rusçük, yolcısı tatarlıq colında çalışıp keleler, illa Varna’ğa em Sofya’ğa musade berılmiy.
    16 Şubat 1937 kunı Ulkusal Kostencı Emniyet Mudurlugıne şaqırıla ve oğa Polonya’dan kelgen yüz tane mavi zemin ustune sarı renkte ışlengen “Taraq” inelerı kosterılgen emde soralğan ne bolğanları, nege kereklılerı...Ibrahim Otar’ın cıbergenın eskı Qırım Hanlığının istiklâl sembolı bolğanın anlatqanda, milli devletlerını qurmaq uşun hur memleketlerde çalıştıqlarını aytqanda, mudur rozetlernı bergen ve degen:
    “Bütün bunları bana bir rapor halinde yazıp vermeni rica ederim.”
    11 Mayıs 1937 nın gecesınde Kostencı’de Tranulis sinema salonında oynalğan “Bora” piyesı, Halil Abdulakim yazğan ve ozıde baş rolnı oynağan milli çalışma salonnı qapısına qadar totırğan.Koylerden kenede abone parasın toplamaq uşun Emel Mecmuasına, M Ulkusal ağamız yazılı musade ala Askerı Vali Albaydan romen devletıne eş bır zarar ketırmeycegını bıldırıp.Az qalğan milletımız, o senelerde de, şımdı de,2010 da bıle, ufaq bır meselege, Kostencı Muftulığının ayırılmasına balaban “cenk” çıqqanını anlata şolay:
    “Adayların arasında bolğanlar – Mustafa Ahmet, Recep Begali, İsmail Hacı Ahmet; illa epısınden ust kele edı Cafer Bey’ın fikirlerı. Sonında, 1938 de Mustafa Amet qazana.
Meselenı tarihı qonuşmalarımızda bıldırmemızın sebebı ki 1990 dan sonraqı serbestlığın damın ve tuzın alğan tartışmalar kenede hatırlattılar bızge bonday adaşqan asırlarda yaqışmağan meselelernı!
    Ara-sıra başqa milletlernı ve farqlı dinlerın kışılerıne de qarşı dıqqat çektırgen Romanya’da yaşağan qırımtatarları av M.Ulkusal’ın Hatıralarında aşadaqı kestyonarman Vatikan tarafından qaraştırıla:
    “Kluj Üniversitesınde Latin Filolojisi okutan Prof.Cörcesku bir italyan profesoru Vatikan’da memur ve Katolik misyoneri bolğandan mektupnı ala şo sorğılarman:
1.Dobruca’daki Müslümanların sayısı ne kadardır? Bunların siyasette etkili bir hareketleri var mıdır?
2. Müslümanların hepsi aynı fırkada mıdırlar? Ayrı fırkalara dağılmışlarsa bunun sebebi dinı midir,sosyal mıdır?Aralarında komünist veya sosyalist olanlar var mıdır?
3.Müslümanlar arasındaki cereyanları biliyor musun?Hangileridir?
4.Müslüman münevverleri ne düşünüyorlar ve halk ne düşünüyor?
5.Müslümanlar arasında asrî fikirler, Hıristiyanlık veya anti-Hıristiyanlık yayılmış mıdır? (komunistlik ve serbest düşüncelilik?)
6.Romanya Müslümanları arasında büyük âlimler (savantlar) var mıdır? Varsa bunlarla Avrupa âlimleri arasında yazışma ve temas var mıdır?
7.Dobruca Müslümanlarının gazeteleri ve mecmuaları var mıdır?
8.Bizim Müslüman âlimleri ile münasebet tutmamız mümkün müdür?
9.Biz bu bilginlerle –hepimizce müşterek olan- dine ve Allah’a olan inancımızı savunma yolunda işbirligi yapabilir mıyız?
10.Müslüman bilginleri Arap dilini biliyorlar mı?
11. Dobruca Müslümanlarının Arap öğrenme imkân ve vasıtaları var mıdır?
12.Dobruca Müslüman bilginleri veya aydınları ile muhabere ve temas etmemiz hususında takip edeceğimiz yol hangisidir?Bunda senin fikrin nedir?
13.Müslümanların Hıristiyanlara (Katolik,Ortodoks ve Protestanlara) ve Yahudilere qarşı tutumları nasıldır?
14.Dobruca Müslümanları arasında iki veya daha çok kadınla evli olan var mıdır?”(s.226)

*

    Fikırlerın anlatqan Ulkusal, 130.000 qadar qırımtatarın barın bıldırgen Ağamız, aralarında komunist bolmağanını aytqan ve ancaq Qırım qurtılıp müstakil bır Tatar Devletı quruldığı taqtirde koşmek ıstegenler tabılar ve tabılmaz dep, ve ep bondayın yazıp bergen o senelerde.

*

    Bızım tarihımıznı anca 1990 larğa ketırmeknın mesuliyetını alğamandır. Ekıncı bılgen kestyonar bızlerge dair komunizmanın devırınde ve ağır mahpuslermen, ottırmelermen son alğan bılgenımdır: Emel sayı 6, April (Nisan) 2005, sene 75, sayfa 15,Drd. Aleksandru Alin Spınu, Bukreş, Euro-Atlantik Araştırmalar Merkezı tarafından qabul ettık, Nikolae Videniye araştırmacığa teşekkürlerımıznı bıldırıp bugunde.
    26 Qasım 1948 de Milliy Qorunma Genel Müdürlüğünün (Sekürity) tarafından aşadaqı kestyonar cıberılgen Kostencı, Galats, İaş, Suçava ve Kluj Regyonal Müdürlıklerıne:
 1. Eger sızın etrafınızda Tatar barmı.
 2. Onların cerını bıldırınız .
 3. Meşkuliyetlerını de.
 4. Qayerden ve nevaqıt keldıler.
 5.Qayday evraq (Dokumant) man cerleştıler.
 6.Ne Vatandaşlıqları bar.
 7. Ne tıl qonuşalar.
 8.Eger aralarında Qırım’dan harbten evel kelgenlerı bar bolsa, qatıp kelgenler.
 9.Davranmaları neday.

    Cevabı 7 kunde kelsın, 20-40 yaş arasında bolğanlar yazılsın ve onların otobyografiyası.
Kostencı’den 8 Aralıqta kelgen cevapta yazılı ki 19.170 tatar vatandaşları bar, olardan 16.780 nı Kostencı ilınde yaşay, qalğan 2.390 –ı Tulça’da. Kostencı şeerınde 1.560 kışı yaşay, qalğanları 49 koy ve qasaba
larda yaşaylar. Tulça şeerınde 554 tatar bar, anaubır koylerde 1836 tatar yaşamaqta. Aynı zamanda dokumentar kostere tarihımızden bılgıler: nevaqıt keldık mında (XVIII-cı asırda, Hanlıq cığılğanda, Qırım’dan, Noğay bozqırlarından, Kuban’dan em Basarabya’nın Bucağından, dep; ana tılını unut
madan, tatarlar yaşaylar koylerde.II-cı Cihan Cenkınde olar almanlarman bırleştıler; av.Mustecep Fazıl oların cemiyet başı, şımdı Türkiye’ge qaşqan kışı.Necıp Fazıl,Azaplar-Tıtaru koyınden, mahpuste ozınnı “astı”(asılında etılgen eziyetlerın tesırımen ottırıldı); milliyetçılerın listesı berıle,müh.İrfan Feuzi (sade o qapalmadı ve Bükreş’ke alındı), Memet Vani, müfettiş, Şaip Veli, Aqbaş’ın ocası ve menım babam, dr.Eyup Musa,Tulça’dan, v.b.Butunımen bo kışıler yardım etkenler Qırım’dan kelgen qaşaq ve alman dostları tatarlarman, albay C.Kımpeanu ve subay Sepi Nıstase imzalap olarnın sovyetlerge teslım etılgenlerın.Bunlar qulaq, zengın koylıler ve milletke tehlükelı tesirlerını işletken kışıler.

***

    Başqa material kostermekte Cafer Bey’ın Romanye’de qalğanın ve nege dair, Necıp ve Muste
cep’men çalışqanın, Emel Mecmuasın ve Qırım Qurtulış Komitetın emde sonraqı Qırım Yardımlaşma Komitetının barlığın bo kışılerın etken milliyetçılıgınde: Fazıl qardaşlarından başqa, Amdy Nusuret (M), İrfan Feuzi, Memet Vani, Şaip Veli, Eyup Musa, İbrahim Feuzi(fiul lui İrfan) qadı ve oturğan adresı Kostencı, Mihai Dumitru soqağı.1943 nın sonında bo Komitetın etken ışlerı yuksek seviyede bolğan, nevaqıt, Türkiy’nın Buyuk Elçısı,Ex.Suphi Tanrıover Sadıq Ibraim degen muftığa qaber cıbere, ki, 300 aile qırımtatarlarından Odesa’da togılıp qalıp, yardım ısteyler Romanya tatarlarından, kelyatırğan Qızıl Ordudan qurtulmaq uşun ve Romanye’ge sığınmaq uşun.General Konstantin Piki Z. Vasilyu Iş Işlerı Bakanlığının Sekretarıman bırlıkte, Muftılıq, Komitet ve Askeri Administratsyası bır tren salıp Odesa’dan Kostencı’ge ketırsın tatarlarnı.Romen dokumanlarında Komitetın cerı Mirça Lisesınde dep yazıla.Aileden balabanlarımızın ve tanışlardan aytqanlar kop, ki bo komitet, yani Necıp Hacı Fazıl’ın çalışqan ve qırımlılarnı cerleştırgen birosı asılında Tatar Musulman Mektebınde korungen, o mektepte Mirça Lisesının yanında. Ep bılgenımızge kore bır col yasalğan Odesa’ğa, romenlerın arşivınde uştane denıle.Dokumanlar ve bılgenler bır fikirde bolalar nevaqıt bıldıremız ki 1943 qışında ve sonra ilk baarınde 1944-ın, muacirlerın sayısı arta, yaqın bır milyon tatar qala ve geşe Romanye’den, ekı colnı tutıp,Türkiye ve ya Amerika.
Bılgenımızge kore, 1943 senesı bızım, qırımtatarların tarihınde qara sene kıbı tanıla, ve bır sempozyumda o cılnı anlatqamandır tatar ve romenlerge. Dokumentlernı bıldırgen son yazarmız bılgenlerımıznı. Albay Nikolae Doikaru ve subay Sepi Nastase 1959-1978 senelerınde bo ışte tabılıp, azırleyler 1949 cılın başında 28 tatarman tolğan tabelnı (sıranı) Sovyetlerge ve Romanya Republikasına qarşı kelgen liste dep.Nasıl yanlış yazıldı adlarımız er vaqıt oların dokumantlarında, sadece sayğan isımlernı berecekmız şımdı, bo kışler bızım oquğan ve oqumağan, koylı ve qasabalı tatarlarımız, bılgı ve qaber bergenler Poliske aytıp milliyetçılerımızın suçların, ozlerı qapalmadan serbest ve komunist bolıp yaşağanlar.Oların sayısı 49 ve bızım babalarman “dost ve arqadaş” bolıp korundıler...
    (Emel, sayı 6, Nisan(April) 2005,sene 75 Kostencı.)

***

    2009 Qasım aynın 21-de Eforiye –Nord degen denız boyı turist şeerınde tutulğan Tarih Sempozyumnın bıldırmesın men 1943 cılına ait etkemendır bo serlevasıman: “Dobruca’da yaşağan Qırımtatarlarnın Tarihınde 1943 senesı”. Bo sene menı neşın anıtledı? Men ve mendiy yüz bala komunizmanın ağır şartlarında “tırı oksız” qalıp aytılmağan dertlerge rastladıq.Bızde komunizma tarihçe 23 ağustos 1944 te kırdı Qızıl Ordıman, asılında Eylul de cerleştı ve en yaman cılları 1948-1960 senelerıne bağlı.Ekı nesılnı qırdı ve ketırgen kultur ve medeniyet zararı bugun bıle aytılıp, yazılıp ya da esap korıp bolalmaz, çünkü şımdıde, 2014 cılında da, Romanya’da komunizma pıtse de, komunistler barlar ve quvet olarda.
    İqbalımızğa, moyınlarımıznı baylağan şıcım bıraz boşaldı, nefes alıp aytamız ve yazamız, bır kımse seslemesede ya da oqumasa da bolğan haqsızlıqlarnı.
    Yazğan bıldırmemde alğan bılgılernı genış biblyografya da bıldırgemendır:
 1.Mustecep Ulkusal – Kırım Türk Tatarları (Dünü-Bugünü-Yarını) ve Hatıralar.Klasik kıtapnı 2006 cılında romencege çevırıp bağışladıq.
 2.Drd.Spınu Aleksandru Alin,Centrul Euro-Atlantik,Avro-Atlantik Araştırmalar Merkezı ve Emel Mecmuası, s.6,April (Nisan) 2005, sene 75, s.15
3.Maryan Kojok, Tatarlar Romen Tarihınde, 2004, s.273-276
4.Necıp Hacı Fazıl- Qırım, Eserler, 2002, 2003, 2009 Hicretke dair sayfaları
5. Güner Akmolla, Aff kitabı,2002; Bağışlaymız, 2003;Romanya Tatarları, 2005; Tatarlar, roman, I-cı
 cılt, s.301; II-cı cılt, 2010,s. 11-210.
6.Ismet Zatov- Qırım Tatar Tyatrosının Faciası, Aqmescit, 2000
7.Ablyaziz Veliyev- Faşizmanın Mahpuslerı, Aqmescit,2008
8. Güner Akmolla – Tekerkolın Monografyası, 2008, s.18-20
    Bo maqalede men qısqa tarih sayfasından sonra, 1936-37 senelerde qurulğan Qırım Qurtulış Komitetın üyelerın yazdım, dokumantların bergen adlarına bazı politik cezalıların aylelerınden ve oz ailemden bılgenlerımmen totırıp listenı:

1. Av. Mustecep Fazıl-Ulkusal, Milliy areketın temelın qurğan lider, Qırım Davasın tanıtqan ve yönetken idealist.
2. Şair ve yazar Necıp Hacı Fazıl, başqan, bugun tanıldı etkenlerı ve Milli Şehitımız.17 Qasım 1948 de tutıldı, 22 Qasım 1948 de ottırılıp salındı morgağa.Ağır anketlerge dayanalmadan, bır kımsenı tuttırmadan, can teslım ettı duşman qolında.
3. Av.Amdy (M) Nusuret, Mahpuslerın mudurı, 1948 ya da 1949 da qaştı Türkiye’ge.
4. Mühendis İrfan Feuzi, jurnal”Bora” bır sayı çıqardı, qapalmadı ve Bükreş’ke koştı.
5. Memet Vani (Yurtsever) öğretmen, yazar, imam-hatib.15 cıl ceza aldı, uş cıl yaptı ve sonra butun ailesımen Türkiye’ge koşırıldı komunist devletın tarafından.
6. Şaip Veli Abdula, şair, imam-hatib Aqbaş’ta ve Tulça’da.Qırımcılık ve milletçılık etkenı uşun 7 cıl mahpus berıldı.Menım babam ve araştırmaların colında.Necıp’nın kiyevı, Emel‘de şiirlerı basılğan.
7. Dr.Eyub Musa,Tulça, gonullı Qırım’da kureştı Vatanımızın qurtulması uşun.8 sene ceza berıldı.
8. Irsmambet Yusuf, Necıp olgensonda korışıp qonuşa arqadaşlarıman, omırce ve sonra 25 cıl ceza.
9. Ibadula Abdula(bazı Abdula Abdula) O evel olıp qurtuldı. Milliyetçı.
10. Mustafa Amet – İmam, Qırım uşun çalıştı, 3 cıl mahpus.
11. Şefket Musa – sekretar Kostencı Konsolosluğında, 8 cıl mahpus, turnede ole. Milliyetçı.
12. Sadıq (Sıdiyıq) İbraim,Baş Muftı, Odesa ğa kete, 15 sene, Piteşt’te ole. Milliyetçı.
13. Teufik İsleam, imam, milliyetçı,Necıp’nın yaqından kiyevı12 sene ceza.
14. Ali Osman Bekmambet, imam, muallim, milliyetçı, romen politik kışılerınden bırı, 20 cıl mahpus ceza,Hayatta Şehidımız Edı, 2013 eylülde vefat ettı ebediyetke haqqıman qavuşıp.
15. Enan Qurtmolla – Muftı ve milliyetçı, 10 sene mahpus, anda ole.
16. Mustecep Samedin Huseyin, imam, milliyetçı, Necıp olgenden sonrada korışe arqadaşlarıman, omırce ve sonra 25 sene ceza
17. İbrahim Feuzi, İrfan’ın ulı dep yazılı. Mahpus cezası ona berılmedı.
18. Mendu Memet, milliyetçı, Necıpnın oz kievı, onın olımınden sonrada arqadaşlarıman korışe, omırce ve sonra 25 sene mahpus.
19. Mutalıp Ali Sagit, milliyetçı, muallim ve müfetiş 15 sene mahpus – II- cı grup- mahpuste öle 1963 te.
     Bo komitetın çalışmaları balaban bır korınışte bola 1943 cılında, nevaqıt Exç.Suphi Tanrıover Muftı Efendımızge Qırım’dan kelecek ve ketırlecek muacirlerge yardım ıstey.Demek,1943 senesınde Noyabır-Qasım ayında Qırım Qurtuluş Komitetı bola Qırım Yardımlaşma Komitetı.Yardım qaberı dr.Amet Ozenbaşlı liderımızden kele, Odesa’dan şığalmaylar, ne alman ne de romen ordısı tatarğa tuşunmiy o qaşıp cürgen cenk sonındaqı kunlerde.Necıp Hacı Fazıl, Muftımız Sadıq İbraim ve İbadulla Abdula askeri trennı (poezdnı) odep, general Konstantin (Piki) Z.Vasilyu nın yardımıman Odesa-Kostencı tırenımen qurtaralar qan qardaşlarımıznı kelyatırğan qızıl ordının faciasından... Bızım ailece bılgenımız bır colda kele 300 aile ve anau bır askeri trenlermen, kamyonlarman başqa 250-300 ta kelıne baarde 1944 te.Komitet çalışa,Necıp Hacı Fazıl keşe-kunduz, yorulmadan, parasını esaplamadan, qardaş kıbı, millet kıbı, koylerge, üylerge, cerleştıre “qırımlı”larnı.Bız onlarnı ayrmaq uşun, ozımız artıq Dobrucalı bolıp olay dedık ve suyundık, çünkü kelgenler bızım “inteligentsyamız”edı: doktor, subay, profesor,artist v.b.
Bızım aileden bılgenımızge kore, romenlerın dokumantlarına kore, bo Komitet rusların kelmesımen, yani 23 Ağustos 1944 te çalışmalarını qapata, putun mesuliyet Necıp Hacı Fazıl’ın ustune atılıp, emde onın cıgıtlıgıne guvenılıp.Nevaqıt teklifler kelgen oğa “qaşsınTürkiye’ge” şo tarihî cevapnı bergen:”Aqam kettı (yani av.Mustecep Ulkusal Berlin’den ketıp), mende, bonday ağır kunlerde milletımnı taşlap, ele Qırımlıların qalğanların unutıp, ketsem, ozımnı qurtarmağa, bo millet ne tuşuner, ne day etıp qarar liderlerıne tarih boyınca?”
    Romanya’nın ekonomiy, kültürel, siyasiy ilerlemesı 1929-1941 senelerınde, ekı dünya harblerın aralarında, bızım kışkene ve turmadan azalğan (koşuvlermen) cemiyetımıznı de tesirlerımen qaplay.Bızım caşlarımız artıq Şarq ülkelerıne oqumaq uşın ketmiyler, Romanya’da mezun bolıp qalalar.Romen kültürı, onın milliy –vatan sever karakterı bızde de milliy şuurnı canlandıra.Dünyamızda kop şahsiyetlı kışılernı cetıştırdık, mında ve sınır tışında: milliy şairımız Memet Niyazi 1928 lerde ayta:”Tatarlar,artıq Romanya sızın ülkenız; onın tılını ve kültürını üyrenınız.” Müstecep Fazıl sonra Ülküsal liderımız, EMEL mec
muamıznı qurğan ve ömırın Vatan uşın, Qırım uşın bağışlağan Balabanlarımızın bırısıdır!1943 nın ve ondan sonra kelecek ağırlıqların colında şıqmaqnı anca bolaytıp azırleyler ve azırleneler bızım mil
liyetçılerımız.Bo bellı yıl onlarnı Qırım Qurtulış Komitet’ınde taba, onı da 1936 da (bazı bılgıler 1937
nı ayta) M.Ülküsal- Fazıl qurğan. Onın ketmesımen ülkeden (1940 ta Berlin ge Eduge Kırımal’man alman hükümetının yardımıman Qırım’nı almağa Tatarların haqqına; 1942 de Türkiye’ge), Bukreş Hukuk Fakultesının mezunı kıbı tanılğan avukatnın öz qardaşı, Necıp Hacı Fazıl, Banka Müfettişı (ep Bukreş Kooperatif Akademya mezunı) qabul ete arqadaşlarının teklifını ve bu Komitetın reislıgıne tam mesuliyet kışısı bolıp geşe ve çalışa.
    1943 senesınde bu komitet zamanın krizını geçırme altında bolıp “Yardımlaşma Komitetıne çevırıle ve yardımda tabıla Kızıl Ordunın ızlı ve tatarlar uşın tehlikelı ilerlemesınde.Azaların denışık kosterılmesı qurucının ve öbırlerın yazılarında ve aile hatıralarında bar, bunlar zamanın ağırlığına qala.Ülküsal yazmay isım sade komitet dep anlaştıra, o bıle komunizmanın qanlı qolın tuydurmadan arqasında kesıp ottırgenın.
    Onlar oğa aqraba edıler, dost edıler. Bu listenı özım yazdım bılgılernı qoşıp ve arşivlernı dr.bey Spînu’ dan, rektor Maryan Kojok’tan ve qalğan ailemden üyrenıp.Bo komitet yaqın 350 ailenı dağıta tatar koylerıne ve onların adları bellı bola anca ağır senelerın ışınde.
 Epısı ağır ceza, ömırce mahpus ala.Nevaqıt Bükreş’te Türkiye’nın Büyük Elçısı Eks. Souphi Tanrıover Bey Qırım’dan “yardım ıstelgen qaberını ala” başlay ışke. Dr. Al.Alin Spînu’ğa söznı beremız:
    “1943 senesın sonında Komitetın çalışmaları genışliy, ele nevaqıt Bükreş te Türkiye’nın ambasadorı, Eks.Souphi Tanrıover Kostence Müftüsınden, Sadık İbraym Beyden Qırım muacirlerıne yardım isteyerek kele. General Konstantin (Piki)Z.Vasilyu İş İşler Bakanlık subsekretarına Muftı (not: bılemız Necıp Hacı Fazıl’nın kelgenın) kelıp Kostence –Odesa ve Odesa- Kostence tren azırlenmesıne qonuşa, cataq-yemek allernı Dobruca’da bolğan milletımızın tarafından azırlep.Ekı col yasalıp, bırıncısınde yaqın 100 qırımtatar ailesı ketırıldı ve Dobruca’da yaşağan cemaatlerıne yerleştırıldıler. Qırım’ın alman-romen ordularından boşaltılğan sonra(1944-ın baarınde) muacirlerın kobiymesı, onların Kostencı Mirça lisesınde qarar alıp cerleştırılmesı çaresız kıbı boldı. Almanya colına salındı bazıları, bazıları bızden saqlandı ve qaştı. 23 Ağustos 1944 ten sonra bo Komitet toqtattı çalışuvlarını, illa 4 yıl sonra onın hayatta qalğan azaları komunist otoritelerının dıqqatını çektı.”(“Emel / Ideal” mecm.no 6. Nisan 2005).
    Bo yerde dr. Al. A. Spînu beynın etudı pıte 1943 senesıne dair, oğa ve onı bızge bağlağan dr.Nikolae Videniye’ge ekısıde Euro-Atlantik Merkez Etüdlarında çalışqan romen caşları, bo colda qarşılaşqanımız uşın onlarğa teşekkürlerımıznı daima bıldıremız.
    Ailemızın hatıra hazinesınden qalğan bılgılermen şımdı kelemız, çünkü, 1943 cılı tatar cemiyetınde, Romanıiye’de ekı nesılın trajik allerıne yaratqan tesirlerımen sebep bolğandır! Odesa’ğa ketken trende üş tatar liderı tabıldı:Necıp Hacı Fazıl, bılınmez ve aytılmaz eziyetlermen ottırldı 42 yaşında, 1948 de bırıncı qurbanımız bolıp (Qatında catqan romen muallimı Ayud mahpusınde qapalı tatarın bırısıne (hala ad aytmağa qorqamız) anlata:”alaymıznı fena kotekledıler, ama bo tatarnı – Necıp’nı- toqtamadan ezdıler, bırı alıp, bırı taşlap!”Milletımızın ihtiyacı bar eken bır şehitke! Necıp Hacı Fazıl bızım Dünya Milliy Şehitımız!
    Ekıncı ketken, Sadık İbraim Baş-Muftı Tatlıcaqlı bay ailesınden cetışken liderımız, Piteşt yaman
lığıman dünyağa tanılğan mahpus te canın teslım ete, mağa Olteanu ef. şımdı U.S.A.vatandaşı, bır temır patnı kosterıp müze bolğan rutubetlı ve qaranlıq bodrumda ayttı:
- Akmolla hanım, Baş-Muftınız bo patta, bo ceza odasında (çelula) can berdı!
Qabernı ailesınden tanığan torunlarına yetıştırdım ve onların hala qorqqanların üyrendım.
    Ketkenlerın üşıncısı, Ibadulla Abdula ef.iqballı eken, bo meselelerden evel rahmet
lerge qavuşa.
Not: 20 yıldan bertlı yazaman bolğanlarnı, dokumantlarnı aqtaraman, ülkemde ve tışarında. “Tatartlar” tarihiy romanımın bırıncı ciyıntığında hatırladım bızımkılerımen qırımlılarnı ve yayınlama 23 Şubat ta 2009 da Çelebi Cihan nın anıma torenınde boldı, Sivastopol garnizonında ottırılgenın hatırlatıp.Ekıncı ciyıntığın kostermesın 17 Nisan 2010 - da Necıp Şehitımızın doğım kununde, koyınde ve adını taşığan mektebınde yasağamandır, tekrarlap bolğanlarnı. Menım listemde cezalıların sayısı 130 nı geşer.
Bonday canıqlı tuşuncelerden tuvğan duyğularımman yazaman bırıncı tatar cezalıların mahkeme qararnamelerını:


MİLLET MAHKEMESININ ALĞAN QARARI - BILDIRME
    Tekmıl sayısıman oyların, 191 q. 193 ve 25 , 6, 226 qararlarnı tanıtamız.184 ve 304, 463 qanunlarıman cezalaymız:
1. Irsmambet Yusuf- ömırce ağır mahpus cezası (ve dava masrafı) 25 senege tuşurıldı toplantılarğa taraf ala 1948 den sonra da. Necıp’ın “sol qolı”dep aytıldı oğa.
2. Mustecip Huseyin- ömırce ağır mahpus cezası, aynı mesele.
3. Memet Mendu – ömırce ağır mahpus cezası,v.b.Mustecep ve Necıp-lerge kiyev ya da enişte bola, ailesının ve milletının Vatan Davasına qurban.
4. Ali Osman Bekmambet – 20 sene ceza v.b. (2012 de onın yuzyılın qutladıq bayram yasap, kitaplar dağıtıp. Miliy cenazesı de 2013 Temmuz da boldı)
5. Abdula Teofık İsleam, 12 sene ceza, v.b. Aynı suçlar.
6. Canakay Nazif - 5 sene ceza v.b.
7. Amet Mustafa – 10 sene ceza, 5 senege tuşure.
8. Enan Kurtmolla – 10 sene ceza.
9. Şaip Veli Abdula - 7 sene mahpus, v.b.
10. Malik Kadîr – 7 sene mahpus,v.b.
11. Serafedin Ibraim – 10 sene ağır ceza, v.b.
12. Kıruntu Ştefan – 10 sene ceza(Necıp’nın çalıştırğan romenı)
13. Salya Memet Mendu - 5 sene ceza,v.b. Dobruca’nın ilk şairesı, Ulkusal’nın qız qardaşı ve Necip’nın ablası.
14. Sultan Fazıl - 8 sene ağır mahpus v.b. Necıp Hacı Fazıl’nın hanımı.
15. Cafer Yusuf – 8 sene ceza,v.b. (bırıncı grup)
Qarar 11 Marta 1953 te berıldı ve oqıldı aşıq qonuşmada, Kostence’de. İmzalar oqunulmay, ASRI, P fondı, dosar 2.280 II.ci, ff.59, 65  (M.Kojok, Romenlerın Tarihınde Tatarlar, 2004, s.273-276)

    Demek, 1943 senesı muyim cıl bola hele alman ve romen orduları sovyet topraqlarından çekılmege başlağanda.Bo senesın kuzınde alına qarar Qırım Qurtulış Komitetı Qırım Yardımlaşma Komitetıne denıştırılıp.Romanya’nın topraqlarından geşkenlerın arasında bek kop qırımtatarları da bar, bazıları ısteyerek, bazıları zorman işke alınıp. Qalba onlardan kele qaber bızım Komitetımızge cetışıp yardımnı ve milliy kereknı becermege. Qabernı tanuvlı nevrolog dokor Amet Ozenbaşlî cibere, şahsiy kışılerımızden bırıncısı bolıp Çelebi Cihan’ın hükümetınde ministır cerın alıp serbestlık kunlerınde 13 Aralıq 1918 de.
    (Eks. Çelebi Cihan sonraları Milliy Şehitımız kıbı tanıla) Alman işğalında dr.Amet Ozenbaşlı bellı ve quvetlı lider tanıla tatarlıqta, Odesa’ğa 300 ailenın başında tabıla Kızıl Ordıdan qaşayatırğanda.
1953 te 27 Şubat’ ta Bukreş Askeri Savcılıq Qararında 81 no.da bonday ağır suçlama ketırıle 1943 senesıne dair 1953 te milliyetçı dep cezalanğanda kosterılgen qırımtatarların haqqına:
    “Yabancı ülkenın emniyetıne qarşı suç ışlenmesı, 224 q.sonra 184 CPq qoşılıp anlaşıla ki bo suçlılar (yuqardaqı listedekıler ve aralarında bır romen de qoşulğan onlarğa, Necıp H.Fazıl’nın cürtında inanılğan işçı) qurğanlar, azırlengenler ve destek bolğanlar Romanya topraqlarında Kostence qazasında kopten-kop milliy teşkilat qurıp Qırım’nı qurtarmağa ve bağımsız ülke kıbı yenıden yaratmağa (bo zaten asırlar boyı onların rüyası, ele 1783 başlap ve Milliy Hareket’nı Ozbekistanın surgunlıgınde quvetlendırgenler ve hatta 1943 nın kuzınde ep o suçlılar Komitet qurıp Qırımdan qaşıp kelgenlernı yaqşı qarşılaylar ne qadar sovyetke qarşı tursalarda almanlarman bırleşıp ele bızım memleketımızın topraqlarında saqlaylar onlarnı sovyet hükümetıne qarşı hainlık etıp”(M.Kojok, s.247-248).
    Mecburmız şımdı “Kolaborasyon” yani işbırlıgı, rusça “predatel” sözının manalarını çözmege: sovyetlerın duşmanı kıbı tanıla qırımtatarları çünkü onlar almanlarman bırleşkenler işgal vaqıtında (Berlinde korışmeler bılınmegende!). Çağdaş qırımtatar tarihçılerı bo iptırağa ekı qanıt (delil) man keleler:
1. Qırımtatarların surgunge atılacaq dekretı Haziran1941 deStalin’ın tarafından imzalanğan!(Ulkusal yaza)
2. Qızıl Ordının qırımtatar ofitserlerı (subay) surgunge cıberılgen! Eşref Şemi-zade namlı şairimiz 17 Mayısta mahpusten çıqarıla ve kele Vatan’ğa, bır keşe cata, saba surgunge alına 1944 te!
    1943 senesın tablosını kostergenımızın sebebı bızım mında soyqırımğa oğrağanımıznı anlata!     Necıp Hacı Fazıl reisımızın ızlarına başlanğan ciddi ızlanma, onın qapalması ve ottırılmesı bır afta ışınde, tıtretken eziyetlermen, asılında 1947 de azırlene ve onın ottırılmesımen 1948 nı tabamız. Bolay kelemız 11 Mart 1953 senesınde trajik cezalanmalarğa, ekı qol ayırıp: bırısı 1943 te ketırılgen Qırım muacirlerımız, dr.Amet Ozenbaşlı’nın grubında, ekıncısı de Necıb’ın draması.Kelgen ailelerın tam sayısını bılmiymız, qarar
man 400 ve ya 500 aile.Babalarımız, dayılarımız ve tataylarımız- bo işte tabılıp çalıştılar, illa eşbır yazuvlı belge (vesika) taşlamadılar, qorqı bek balaban edı ve kışkeneleşken cemiyette bılıne edı er keşenın dalğası...sebeplerıde:
1. mahpus, eziyet, coq etmek
2. en balaban aytılğan ceza bo edı:”ayt, aytmasan yarın balanı alarmız!”
    Anlatuvlardan, aqtarmalardan, qurtulğan cezalılardan, ele 1990 dan sonra, üyrendım ki bızım Komitet Müslüman Mektebınde çalışqan, romenlerın “Mirça Lisesı” degenlerı asılında onın yaqın yerı, ve onda, keşe-kunduz yorulmadan Necıp oturıp azırlegen kereklernı, muacirler ezılmesın dep, onda toplaşıp trenge para ciyğanlar, Baş- Muftımız ve İbadulla ve Amdy effendıler Odesa colına niyetlengenler; Ekim ya Qasım da 1943 te, sene harb senesı, Qara Denız’ın etraflarında bombalar turmadan atıla. Odessa ‘da bır sürü aile bala-şağa beklep tura”Qızıl Ordu dan qorqıp ve paralarını pıtırıp! Zamanda milliy colda tabılğan üş tatar (Cevat Gazi, Ali Osman Bekmambet ve Rayb Alımseyt) bugun bıle “Necıp efendının”(oğa cematımız olay dedı) bo işke ozınnı canıman canıp- dayanıp çalışqanını ve ömırımen odegenını unutmaymız.
    Qırımtatar Tyatrosı’nın qaderı kene de 1943 senesıne bağlana, Romanyanın ele Kostence nın sahnelerınde oynadılar ve sonra Türkiye colında ekende, Bulğaristan topraqlarında 1944 nın kuz aylarında KGB nın askerlerıne tutuldılar. Ülküsal ağamız ve İsmet Zatov yaza , Riza Yusuf, namlı şair, bestekâr, kompozitör, rejizör, v.b.bo tyatronın dramasını anlatıp yazdılar.2009 senesın yazında Akmesçit// Simferopol nın Milli Areketın reislerınden bırısı ayttı: bız yetıştırdık er vaqıt ve yetıştıremız qıymetlı artistlernı, çünkü çar ya da bolşevik hükümetlerı bıznı sade türku ya oyun oynamağa saldılar!”(Rustem Memetov, cırcı).
    Klasik eserınde Ülküsal yaza:”Qırım da Kongres (1917) zamanında ilerlemege başlağan Milliy Tyatromız Veli İbrahim’nın zamanında da genışledı. Sovyet devırınde yaşasalarda caşlar, örf-adetlerımıznı süydıler ve onı tırıltmege ya da qorumağa çalıştılar. Oynalğan eserler: Çorabatır, Halim, Altın Beşık, Arzı Qız, Bahçisaray Haremı v.b. milliy şuurnı yaşatıp. 1929 dan sonra, Veli İbrahim’ın qurşunlanmasından sonra, sovyet rejimi bunday milliyetçı piyeslernı yasaq ettı ve rus piyeslerını qırımtatarcağa çevırtırıp oynattı. Alman hükümetı desek, 66 artistmen Qırım Tatar Tyatrosına ızın berdı ve arqa boldı epısı aylıqçı alınıp Aqmesçıt Kültür Merkezine. Artiye, almanlar bır yardımnı da kop aqçaman ayırdılar tatarlarğa, cenk bolğanına. O zaman oynalğan piyeslernı hatırlayıq: Leyla ve Mecnun, Arşın mal alan, oyun ve türkü diniy – kültür karakterınde.Hatta, 1942 senesınde bır grup, türk şahsşiy adamlarından qurulıp Qırım’ğa kele: Necimedin Sadıq, Nadir Nadi, Hikmet Tuna ve başqaları, maqtap (övgü) korgenlerını.”
    Meclis te Kültür bakanı ekende İsmet Zaat bo artistlerın trajegyasını yaza surgunge aydalğanların bıldırıp, onlarda 1943 nın kuzınde Qırım dan qaşıp keteler.Onlar bır sene yaqın Romanyada qaldılar ve 1990 dan sonra bızler, babayların adına qaraştırdıq.Predatel qorqısı balaban , bızlernı romen KGB sıne berıp ketkenlerın unutqanlar! İlla bız o senesınde anladıq ki medeniyetlı bır milletmız. 1943 nın kuzı, 1944 nın qışı ve 1945 ın baarı ana-babalarımızğa ders kıbı bola öz anatılınde şiirmen, icret türkülerımen bırde nam qazanğan oyunlarımızman. Milliy şiirlernı aytıp, ezberlep, Qırım nı eşıtıp quvandı koylerdekı tatarlar! Az zaman bızde qalsalarda, ümit ve inanç berdıler milletke: meşhur tarihnı yaratqan millet qayb bolmaz! Cöytılmaq üzere, jenosid, etnosid, surgun,bastırdı bıznı, efsanedekı Phöniks quşınday tırıldık!
Men aytaman bo tarihiy tesirlernı Tatar Tyatrosının trajik sönmesını tuydurmadan önce, onı ruslar Siberya’ğa yollağanlar!Bonday öttırıle bızım milliy tyatromız yarım asır ta!
    Qaytıp Ozbekistan surgunıne kırışkenlerın sayısı ğayet az! Ama Qırımtatar Tyatrosı ölımsız!
1990 dan sonra o canlandı emde kültür ve sanaat quvetını dünyağa caydı!
    1943 senesı Dobruca topraqlarıman ılışsede az- bıraz, insaniy bağlantılarıman da sonradan
 kelışe alman işgalının trajedyasının işınde. Bıle edık almanların insan alıp aketkenlerın yesırlık
işlerıne, ele 1943 lerde, illa soqaqtan qırslağanlarını, tatarlarında alınğanlarını tuymağan edık.
 Bo da bolğan Qırım’da! Nam qazanğan yazıcı Abliaziz Veliev’nın, şair, umor, qırımtatar tüz yazıcının “Faşist Mahpuslerı” kitabını lüks edisya Dolya /Akmescit / ağustos 2009 da, 504 sayfa, hedye qabul etkenson, bo korışmemde Qırımtatar yazıcılarıman, Yıldız ‘nın redaksyasında, konunı qarşıladım. Soqaqlardan, collardan, tena üylerden, faşistler caş ullarnı ve de qızlarnı qırslağanlar ve zorman Almanyanın işlerıne aketkenler.Çeşit millet toplanğan onların iş lagerlerıne, onda, ağır şartlarda bızımkılerde çalışqanlar 1943 ten başlap emde dünyağa aytalmadan.Abliaziz Veliev tamamlap sayısı
man kostere, adıman, resımlerımen, qaderlerımen...Bılemız ki 85.447 insan Qırım dan alınğan, bonlardan en az 20.000 qırımtatarı.1945 Qırım statistikasın arşivınden alınğan bılgı dosya f.r. 1289, 18 dosar.Qapalğan lagerlerı de bellı: Muthauzen, Dilmah,Osventsim, Buhenvald, Dora, Ravensbryuk. Bırde uşı 1/3 lagerde qırımtarı ve kobısı cetışıp mında 1943 nın qışından qalıp 1944 nın baarıne. A. Veliev ağamız yasay statistika koylerge, raionlarğa, merkezi yerlerge dair. Men Yalta’man yazmağa niyetlendım, 5.700 kışı onda qapalıp; Cankoy de (kobımız o yerdenmız) 338; Akmescit – 961; Eskı Qırım-1143! Qalay qırslanar insan soqaqtan? Bo sorav demokrasyanındır, illa harb zamanları qanunlarnı denıştıre turğan, o zaman, 1943 te ve qalay eken 15 43 te!Bır qıznı qonuşturaman şımdı, Fatma Kenceaeva , doğğan 9 Şubat 1929 da Kuru-Ozen cerınde ve onı anasıman alğanlar.Anlata:
”Varşava’ nın yaqınına Polşada’ ğa alıp aketeler odun kesmege.Ve ondan Ozbekistan’ğa yetıştım, ailemden qalğanlar onda surgun etılgen eken.1948 ın 19 ekımınde (oktyabr) men Ozbekistan’dan qaştım illa sovyetlerın polisı menı tuttı, 20 sene lager cezasını berıp! 1953 te cezamnı 3 senege tuşurdıler ve lagerde ondan fazla oturğanım içün, gerı Samarkan’qa yolladılar. 1989 da anca reabılıtare / aff / qazandım.”
    Bugun, Fatma hanım Akmesçit’te yaşay Gaspiralı sok.no 55.Onın qaderı milletınınkı.Ve Amet Mustafa oglu Mefaev – 12 Aralıq 1917 tuvması Armeansk’ ta, qırımtatar edebiyat fakultesının mezunı, Titanların talebesı- Kurkçi, Abdula Liatif-zade, Mîrzaev onın profesorları - bızge şiir yaza:
    “Uryan- puryan etım kıbı
     Yat insanlar qapısında
    Ağır ayat sert mektebi
    Bastı menım omuzımdan...
    Romanya’da Tekerkol şeerınde Abdula Ali yaşay, qırımlı Kerim Abdula’nın balası; o da 1943 te 27 yaşında bolğanda, ekı qıznın- Firuz ve Diana- babası ekende, şoför kıbı çalışıp cürgende, Akmesçit’ın soqaqlarından alına ve motonava Gruzi’men Or Qapığa cetışe ve ondan Kostence’ge ketırıle, ekıncı kunı Almanya aketılmesı qararıman. Almanlardan qaşa. Kostence’de bugunkı Devlet Tyatrosının yerınde lagerde bır ay qapalı tura, 2 kere qaşa, ekıncıde qurtula ve Anadolkoy tatar-türk mallesıne cete, qaderı onda Bariye hanımınqıman bırleşe. Kluj degen uzaq şeerde saqlı turalar, anca suvların dalğaları tınğanson, Kostence’ge döneler ve kımlık evraqlarını (özlerı bılgendır o zaman paranın qıymetını) Eskişehırlı türk dep becereler.Tekerkolınde Çorabay ailesınden bır cartı üynı satıp alalar ve bugunkı yuksek ve canı üy onın hatırası kıbı qalğan balasına, Ali, araba mekanikı, merağını mağa şay anlatıp: ablalarım Firuz ve Dyana hanımlarnı qatıma almaq!(onlarnı qarap tapqan, babasın vesiyetını unutmadan).
    Bu etüd kırış manasını almaqta ve caş tatarlarnı, elbette sade onlarnı tuvıl, ketırsın öz kımlıklerın tanımaq alıne ve onı qorumaq alıne! Men bo fikirlerge deren tuşunıp kelgenmendır kop senelerın dertlı saatlerınde. Dram menıde tuttı, men komitette bolğan bırısının balasıman ve ana yaqtan da “yıldız”ailenın yaqını bolğanda, milliy arekette ostım özımnı ve cemaatımnı tanıp emde soravnı salıp: “eger tarihımızde bo senesın faciası bolmağan bolsa,1943 senesı bonday qavırılmağan bolsa, acep, qaysı cölda tabışar edım milletımın tarihımen?”
    Bolay geşemız ekıncı soravların, kestyonarın aşqan milliy dramını.Artıq dongende 1930-1940 senelerın tarihıne, en becerıklı ve col aşıcı olay, Varşava (Polonya) Seyahatı dep yazğan Ulkusal’ğa söznı beremız: “1937 yılının 26 Qasım tarihi Qırım Qurultayı açılış ve hükümetinin kuruluş tarihi yıldönümü oluyordu (20 yıl 1917 inkilâpından).
    Varşova’da üniversite tahsili yapan gençlerimizden İbrahim Otar bu yıldönümünün Varşova’da kutlanacağını, bu hususta arkadaşlarının hazırlık gördüğünü,Türkiye ve Dobruca’dan bir folklor ekibini çağıracaklarını mektupla bildirdi. Bu haberı ve çaşırı sevinçle karşıladığımızı, böyle bir toplantının davamıza büyük faydası olacağını ve katılacağımızı bildirdik.”(Ulkusal)
    17 kışı kete trenmen,28 Qasım saat 10da Varşovanın balaban salonlarından bırısınde toplantı başlay.Kelgenler Qırım,Azerbaycan, İdil-Ural,Türkistan, Kuzey Kafkasya, Lehistan, Uykrayna,Gurcistan temsılcılerı. Milliy hükümetımızın quruluşın torenı şay başlay ve Edige Mustafa Kırımal leh tılınde uzun qonuşma yasap Qırım’ın tarihını, Rus ihtilâlı zamanındaqı milli areketlernı hükümetın quruluşın ozetley. Lehistan tatarlarıman ve Qaraymlarman koruşmeler yasala, Wilno şeerınde.Yaqup Szynkiewicz Polonya Muftusı ziyaret etılgende, bılıne ki tatar muftısı bıle türkçe, arapça, rusça ve almanca, Edige Kırımal’ın amcası.Tatarlar Slonim şeerınde kop ekenler 1937 cılında, Novogrodek’te barlar em Haliç’te.Bo tarihı tanışma Emel s.Aralık, ve Şubatta, yazılı, “Varşova Kurultay Merasiminde Söylenen Nutuklar” başlık
larıman.
    Bo seyahatta M.Ulkusal’ın dıqqatını alğan meseleler: Kur’an ve duva arapça bolğanı uşun, tatarlar tatar tılını unutqanlar;onlar rusça ve lehçe qonuşalar;bayramlarnı bıleler, çocuklarına sunnetnı yapalar, bır müftülerı bar, oqumağa sarılğanlar ve aralarında subay, memur, hâkim, savcı, profesör, senatör,bar.
Broşur Polonya Musulmanları 1947 de Genel Kurmay Karargâhı Basın Şubesi tarafından Kudus’te 32 sayfalık menşei (kokenınden), tarihı ve kultur haqqında bılgıler bere.
    Qaray türklerı çevırgenler tatarcağa din kitaplarını ve unutmağanlar ana tıllerını.
İbadetlerı tatarca ve türk-tatar ırqından ve soyundan bolğanların bıleler. Asıl yahudilermen qarışmağanlar, milli menşelerını qoruğanlar. Ozlerın Hazar Türk- Tatarların torunları sayalar ve eskı türk –tatar adetlerını yaşatmaqtalar.Başhahamları Süreyya Şapşal bır qaş tıl bıle, zeqqi ve bılgılı kışı. Haliç Qaraymlerınden Mietek adında yaş ogrencı samimi bir Qırım milliyetçısıdır. (s.231-232).
    1938-1940 senelerınde Azaplar’ğa ve Dobruca’ğa kelgen ve tanışqan aydınlarımızın arasında bolğanlar: Ayaz İshaki (İdil-Ural), Süreya Şapşal (Lehistan), Ethem Fevzi Bey (Qırım), senatör Szedlecki (Lehistan, Promete teşkilâtı) Mehmet Emin Resulzade, Prof.Tomkeviç. 13 Ağustos kunı şereflerıne Kostencı’nın Zeçe May lokantasında 50 kışılık bır ziyafet berıldı. Mehmet Emin Resulzade Bey’ın sözünden yazılğan:”Biz burada yaşayan Kırımlı kardeşlerimizin hararetiyle karşılaştık ve ısındık.Bizi asıl sevindiren ve ısıtan hararet, kardeş Türk Ülkeleri arasındakı hararettir.” (s.257)
    1938 de Kostencı 120.000 nufusı bolğan şeer edı, onda anca 20.000 tatar yaşay edı, 1878 den son modernleştı.Sayımız azala, çünkü Türkiye’de oquğanlar gerı Romanye’ge qaytmaylar.Romenlerden son –Ulkusal yaza, s.240,- tatar ve türk milletı bar, ve sonraqılar rum, ermeni, yahudi, çingene, bulgar.1939 parlamento seçimlerınde tatarlar qazanalar:1 Haziran 1939 kunı beş temsilcılık uşun sekız adaydan beş romen, ekı bulgar bır tatar bola ve sonında Selim Abdulakim dort romenın qatında bır tatarın cerın qazana.Dinı temsilcımız Başmuftı Etem Kurtmolla Efendı edı. Milliy areketımızde bo ağır marebelı senelerde tatarlığın ve türklıgın qorunmasında yardımcı bolğan Hamdullah Suphi Tanrıover Bey, Bükreş Büyük Elçisi’dır.Er korışmelerımızde – M.Ulkusal – “menı Kırım Türklerınden Türkçü avukat dep tanıta edı.(s 249)
    Fıqara ve oqumağa quvvetlerı bolmağan zekki yaşllarımızğa yardımda tabılmamıznı da borıc kıbı kordık, bo ciyette Emel Mecmuamız bır sayfa yarattı:”Fakir talebeler Yardım”.
Emel’in 1939 Eylul sayısında yardım etken liderlerımızın adları yazıla ve onlarında işke kırgenson aynı tertipnı tutmaq keregı bıldırıle. Ekıncı Cihan Cenkı başlay, Avrupa kan ışınde, Nazi Almanya ve Bolşevik Sovyetlerın arasında.
    Berlin alman başkentı bızım tarihımızde ve Qırım uşun dünyaman etken davamızda ayrı bır sayfadır.Ekı prensip tanıdım dünya tarihını oz milletımın cerın qarap aqtarğanda:bırıncı mesele bıznı Çar ve sonra Bolşevik arslan avuzına atıp arqaların bermez edı Batı, eger dinımız ya katolik ya protestant ya da ortodoks bolğan bolsa; ekıncısı, yudaysımnı tanımadıq, onlarda ya ozlerın ya da başqaların qollarıman urdılar bızge...1774,1783,1918-20 aşlıqlarıda korunmeden ep bo sebeplerden geştı.18 Mayıs 1944 kenede onday.Eger sözlerın arasında ve sıraların ışlerınde yoq fikirlernı oquyabılsek, anlarmız bo “Berlın” areketımızden tuşuncelerımnın doğrı bolğanın.
    21 Haziranda, nevaqıt Hitler Sovyetlerge savaşnı aştı, o vaqıt 1930 larda songen umitnın ateşı tutuştı genede, Sovyetlerın cenılmesınde Qırım’ın qurtulmasın korıp.Romanya’lı Mustecep Ulkusal, Dobruca’da yaşay turğan qırımtatarlarından cetışken balaban milliyetçımız, Berlin’ge ketmege qarar ala.Bo colda oğa cesaret ve umit bergen kışı Cafer Beyımızdır, ondan kelgen mektubnı tarihımızge bağışlaymız:
    “Emel (mecmuası)tarihin mutlaka bulacağı bir işti.Emel belki de Kırım Türklerinin geleceklerine temel olacak bir fikir kaynağı idi. O işin yıkılmış (Mustecep Ef.Türkiye’ye gitmesiyle) olmasını, o kaynağın kurumuş bulunmasının acısını çok zamanlar duyacağız. Emel‘in sönmesi Dobruca ufuklarını büsbütün karanlığa gömdü.Halkımız büsbütün meş’alesiz kaldı...İman sarsıldı, ümitler çöktü....” (s.281) .
    Bılmeden bo satırlarnı aldım noyabır 2003 te Emel’nı canlandırmağa kereklı qararnı, bugun 10 cıl yayınlaymız,olgeşık dayanarmız umidımen!
    Mustecep Ulkusal’ı ve Edige Kırımal’ı, Cafer Bey, Şükrü Saracoğlu,Türkiye Dışişleri Bakanı ve Almanya Büyükelçisi von Papen imzalar, diplomatik mektuplar, izinler vererek ikisini Berlin’e yoladılar 27 Kasım 1941 de Qırım İstiklâl Davası için.Ondaqı turk-tatar yesırlerınıde Qurtulış Ordusı kıbı azırleme
ge. M. Ulkusal Balabanımız kop alman, tatar, arap, kaukaz, qazan v.b.larıman korışe, Romanya’man bağlantını kardeşı Necıp’men qaviyleştıre ve Sovyetlerden alınğan yesırler uşun cabalay.Bılınmesı kerek ki Sovyetler ve ondan once Çarlar, cenkte aldına, şo bırıncı cenk sırasına ozlerını salmadan bızım milletnı salğanlar, em I-cı em II-cı Cihan Cenklerınde.Dokumantlarğa ihtiyac bıle yoq, çünkü yesırlerın sayısı ve lagerlerın defterlerı bo fikirnı meydanğa çıqardı.Qazanlı Abdurrahman Şefi yesır kamplarını geze ve yüz ellı qadar qırımlı yesır tesbit ete, adlarınıda yazaraq.Bo bızım milletten bolğan yesırler, tifo hastalığına oğraylar, hasta bolmağanlar serbestçe qaytsınlar Qırım’ğa dep ıstenıle, ondaqı qıymetlı eşya ve eskı eserlernı qorusunlar liste yasasınlar olarman, bonlarnı von Hentig qararlaştırsı dep.Bızım Ağaların ıstegı bek dıqqatlıdır:
    “Kırım’da kurulacak Türk (Tatar) hükümetinin şekli ne olursa olsun, Kırım’ın Ukrayna’dan ayrı ve müstakil olmasının bütün Türk ve Müslüman dünyasının arzu ve temennisi olduğunu arz ediyoruz.”
(s.304).
    Von Mende bıldıre ki Romanya’da ve Polonya’da serbest ordu qurulsun, almanların Qırımğa kırmesınde, tatarlar sevgımen qarşılağanlar alman askerlerını.
    Bonday fikirler qaynay turğanda, elbette Romanya’da ordı azırlemek çalışmaları başlana, listeler yazıla, para toplanaUlkusal Ağamız Bükreş’ke tekrar kele,ondan Azaplar’ğa ve sonra Kostencı’de bır grup olaraq komitet qurula: Necıp, Mustecep, M.Vani, Irsmambet Y., Ali Osman, Ferhat Fayk, Kemaleddin Abdülaziz, Eyup Ali, Kontinental otelınde toplaşalar ve 60.000 ley halktan yardım kıbı toplanğanın aşıqlaylar. Bo paralar Qırım’ğa keteceklerge ve mında qalacaq ailelerıne yardım bolacaq.O zaman aydın milliyetçılerımız romenlerde Kızıl Ordudan 300 qadar tatar yesırın bolğanın bıleler, olardan 150 sı Türkistanlı, 100 ı Kafkasyalı ve 50-sı Qırımlı. Onlar Dobruca tatar koylerınde tarlalarda çalıştırılğan, yaqşı bır davranışta. “Sızın,tatarların, kereklı yerde kışınız yoq, nası ermenilerın ya da gurcülerın bar. Sız, müslümanlar, kendi kabınızda yaşaysınız.Bızge (almanlarğa) bır statistika yasanız, askeri derslerıne başlamaq uşun.”
    M.Ulkusal’ın von Mende‘ge bergen Nüfus Raportının bır maqsadı bar, o da Qırım’nı qurtarmaq ve oz milletıne serbest Vatannı qazandırmaq:
    “1770 yılında Hanlık devrinde, yalnız Kırım yarımadasında tahminen (aprox) bir büçük milyon, Akyar Savaşı arefesinde 295.357 Türk bız Tatar dermız, bulunmakta idi.Tatar çoğunluğu1914 yılına kadar devam etti.Bolşevik istatistiğine göre bugün 1930’lu yılların ortasında 201.000 tatar (Türk gösterilmekte ise de 240.000 kadar olduğu gerçektir.
Türk, (Tatar) asıllı ve anadillerı Türkçe-Tatarca olan şu gruplar da bulunmaktadır:
6.000 Karay Türklerı-Tatarları; 10.000 çingene ve Kurbet adıyla anılanlar; 6.000 Kırımçıklar; 7.000 Türkiye uyruklu Türkiye’den gelip Kırım’a yerleşmiş Tatarlar; 250 Litvanya Tatarı; 300 Türkiye uyruklu Türkiye’den Kırım’a yerleşmiş Türkler // 29.550 Toplam; 240.000 Kırım tatarını bunlara eklersek, 269.550 Tatarın Kırım’da yaşadığını kabul etmek gerekir.
    Kırım’ın dışında yaşayan ve Kırım’a getirilip yerleştirilmeleri gereken Kırım Tatarları:
14.000 Akrusya(Bielorusya), Polonya ve Litvanya’da yaşayanlar; 8.674 Güney Ukraina’da yaşayanlar;45.758 Mariupol ve civarında yaşayan Ortodoks Kırım Tatarları; 19.65o Stavropol’de yaşayan Kırımlı Noğayları; 15.000 Stavropol’de Türkmenler;35.000 bolşevikler tarafından Ural’a ve diğer yerlere sürülmüş olan Kırımlılar;//Toplam 148.086.
    Bunlar Kırım’a getirildikten sonra Tatar(Türk) nüfusu 417.636 olacaktır.
25.000 bolşeviklerın baskısı sebebiyle yabancı memleketlere gidenler;32.000 Romanya’da (Dobruca’da yaşayan Kırım Tatarları;56.000 Bulgaristan’da yaşayan Kırım Tatarları //toplam 113.000.Bu toplamı da yukarındaki toplama eklersek genel yakın 530.636 olacaktır.Bunlardan başka,diger memleketlerde ve bilhassa Türkiye’de yaşayan Kırım Türklerinin bir kısmının da vatanlarına döneceklerini hesaba katarsak, az zamanda Kırım’daki Tatar nüfusunu 650.000 - 700.000 ve bir süre sonra da çoğalma oranını katarsak, bir milyona çıkacağını kabul edebiliriz.”(s.335-336) Ağamız ayta ki bo raport Kudüs Müftüsü’ne de berılgenını.Milletının toplanıp canıdan Vatannı qurup yaşamasına meraqlı lider bo ışlernı can-cürekten yasağan ve bızlerge yazıp emanet em vesiyet etken.
    Ağır şartlarda yesırlernı korıp uzulmek, almanların terslıgıne kenede ratsızlanmaq, epısıne dayanmaq bar, çünkü, davamızın hatırı bek yuksektır.
    Bızım milliyetçı grup aqıyqaten azırlenmekte Qırım’da toplaşmamızğa.Romanya’da kenede kulturlı ve tarihi toplantılar, anıma torenler yasalmaqta devamı bar: 28 Şubatta Bükreş talebelerı Çelebi Cihan’ın ottırılgenın anıy, Qırım’ğa yardım kıbı beş-on vagon mısır, gıda maddelerı ve eşya toplana fakat Nikolaev’den geşmek vasıtaları toqtata.Romanya Sigurantsası,Polisı demek, Necıp Hacı Fazıl’dan raport ıstey çünkü tatarlar gonullı ordı toplaylar ve azırleyler ayrı ordı kıbı cenkke kırışmelerıne Antonesku razı bolmay! Romen Komutanların ıstegen raportını Necıp “Emel”mecmuasından alıp Kırım İstiklâl Davası broşürınden bere. Bo meseleler Mart ve Nisan 1942 senesınde bolğanlar.Başqa mektuplarında, Necıp bıldıre ki bazı liderler, bazı kışıler, bek meraqlı korunmeyler Qırım’ğa koşıp ketmege. Bo arada ,Mayıs ve ya Haziran aylarında dr.Eyup Musa Qırım’dan yazğan mektubında Necıp Hacı Fazıl’ğa bıldıre almanların sözlerı yerıne kelmey, von Hentig Türkçülük yapılmasını istemey, Ağa, yani Cafer Bey “pek agreat (sevimlı) değil, yesirler memnun olmadıkların sovyetten bıldırmekteler, Milli Fırka azaları Kırım’dan uzaklaştırıldı ve rejimnin değişmesine istek var.”(s.374)
    Azat, Golos Krıma kıbı gazetalar yazmaqta oportunist kışı ve fikir ışlernı bozmaqta, Qırım’da ve Berlin, Kostencı kıbı yerlerde...Almanlar ne yardım eteler, ne de ızın bereler Dobruca’dan Qırım uşun kelgen yardımlarğa: 10 vagon mısır, 300.000 ley para. 1941-1942 senelerınde Qırım’da mektep aşıla, camıler onarlana, oğretmen eksıklıgınıde Romanya’dan kelecekler azırlep tura; bonday ısteklerge von Mende bere cevap:1 haqlısınız, illa menım quvetım yoq!”
    Ulkusal anlağanda vaziyetın asılın, dertın toqtatalmadan yaza von Mende’nın aytqanların:” Burada Tatarlara hâla “barbar” diye bakanlar var. Ben bu fikirde değilim, ama buna inananları ikna etmek kolay değil.Genel Komiserlik Qırım’da ancak Tatarlara güvenerek çalışabilir...”Lâfman illa Vatan alınmaz...
    Sekız ay surgen Berlin adisesı sonında şo qararnı bıldıre bızım Balabanlarımızğa: “Sız,Mustecep Ef.bek milliyetçı ve Panturksınız. Bız sıznı Qırım’ğa eş cıbermemız. Ketınız, cerınızge başkası kelsın!”
O kelgenlerde Qırım’nı alalmay.Eş bırev alalmaz can ve qan bermeden qaybnı ve bırleşmegen millet qaybqa doğrı kete...çünkü,1941-1942 qışında alman askerlerı buzladı toplarıman barabar ve cenıldıler.Tarih boyınca bızge kereklı yardımlar tabılmadı ve ozımızde beceralmadık.
    Haziran 1942 de 1300 işçı kele Berlin’ge onlardan 117 sı tatar ve Qırım’dan zorman alınğanlar, Ablyaziz Veliyev yazıcının bağışlağan Faşist Mahpuslerı kitabında yazğanlarınday.117 den 20 sı qız.Aralarında kobısı gonullı savaşqanlar almanların idaresınde rusqa qarşı bolıp ve umit etkenler ki cenkın sonunda Qırım’ın idaresı tatarların qolına geşecek!Eski milliyetçılerden ve Qurultaycılardan azı qalğan, dr.Halil Çapçakçı,Hüsamedinov,İlyas Tarhan, Şemi-zade kurşunğa tızılgenler. Sabri Ayvazov ecelımen olgen.Dağlarda tatar partizanları ruslarman bırlıkte almanlarğa ve bızım caş gonullılerge(bazısı 15 yaşında) qarşı savaşqan. 1935-1936 senelerınde rus ve ukrain koşmelerı ketırılıp Qırım’ın milletı qarışqan.Berlin adisesı son ala 5 Ağustos 1942 de. Artıq umitler qala belkıde kelecek asırğa...
    1943 senesı qırımtatarların tarihınde aqıyqaten facia yaratqan cıl.Bolarnı bız yaşadıq sovyetlerın ve Kızıl Ordının ketırgen asıl barbar, yabani komunizmasında.
    Romanya qırımtatarları 1943 cılıman sovyetlerge qarşı balaban zarar ketırgen bolalar, oların korınışınde almanlarman bırlık etkenlernı üylerımızge alıp ve bır milletın balalarımız dep qarap.Alman kolaboratsyonistı degen sovyet, bızge Vatan ve Millet demek, asılında ve Dobruca’nın tarihını onday anlamaq kerek.Uş balaban kışılerımız, Necıp, Muftı Sıdiyık, İbadulla ef.tren odep keteler Odesa’ğa ve onda dr. Amet Ozenbaşlı’man togılıp ve qorqıp qalğan qırımtatarlarını, sayıda 300 aile, Kostencı’ge ketıreler.Mında, Qart Mirça Voyevod (prens XV asırda) Lisesının qatında Musulman Tatar-Türk mektebınde otırıp, Necıp H.Fazıl butun qaşıp kelgen qırımtatarlarını sıraman, balası-şağasıman, tatar koylerıne cıbere ve akete, akettıre, ondaqı komitet ve ya inanğan liderlerın qolına teslım etıp şo sözlermen:”qardaşınız kıbı qaraycaqsınız!”
    Cemaatımız durust, babacan em qardeş kıbı davrandı, koyler qabul etıp qaradılar mısafır kıbı, ele Aqbaş, Azaplar bellı yerlerde.Bır gonıl, bır fikir, bır millet kıbı ocaların (Aqbaş ta) ya da liderlerın(Azaplar da) qatında bolıp. Pıqare koy, Aqbaş, ama onın aqayları – Yaya, Salım, Seydalı, Suliman – hatıralar balalarından keldı, muallim ve oca Şaip effendının degenlerın, listelerın, tamamğa ketırdıler.Ele Yaya aqaynın üyünde 1945 / belkı 1946 cılında (qızı Kâniye hanım anlattı 1 Aralıq 2014 – te Kostencı de, soqaq Ieremya Movila da) dr. Amet Ozenbaşlı, hanımı, oğlı Dilaver, hatta hatırlatıp bızım bılgen onın mekanik çalışmalarını ve qızı sonra dr. Nevrolog cetken Merytem hanımlarnı da. Kuz ayları eken. O zaman Yaşar caşnın üyınde Pera apti denılgen aqıllı apay turğan, o tifostan olıp komılgen mahpusmen cezalanğan Şaip ocanın duvalarıman. Er gun bır ayle aş ve ayran, süt ve otmek ketıre ekenler Qırım dan qaşıp kelgen tatarlarğa, şo Aqbaş koyınde...
    Ve onday qaralalar bızım qan ve can qardaşlarımız.Bugun bıle tuyğanıma kore, az, bek az kışı memnun bolmadan kete, ya Romanya’nın ışıne, ya da Almanya ve ondan Amerika Qoşılğan Devletlerıne. Tarih illa kenede oğıylıgın kostere, sekız ay sonra Kızıl Ordı zapt ete Romanya’nı ve tınevın barabar şiyboreknı aşap oturğan ekı tatar, bırısı 1800 lerde kelıp, anaubırısı 1900 lerde kelıp, bır-bırısın unutıp, rusqa teslım eteler, bazıları ozlıgınden teslım bola”sızge zarar ketırmeyım ,”dep.Kostencı’nın merkezınde, bugun Tyatro ve Mirça lisesı bolğan yerde balaban lager qurğan rusların kuvetı, en kop ve en fıqara tatarlar qapalı turğanda, romen gazetacısı yaza:”aşlıq şekken tatarlarnı bo lagerde korgende, acep Dobruca’nın tatarları ne yapa? dep sorayman?”(1945,Press Romen) O cıllarda oğadar deren qorqı kırdı tatarların zayıf qalblerıne ki, 2007 cılında, Aqbaş’ın Monografyasını yazğanda, 80 yaşlarında qartanay anlattı bılgenlerın, şaldı babamdan üyrengen durkını:”Bız Qırım ballarımız /Yeşıl Cürt oz malımız / İnşalla tez kunde cürtqa ketermız / Qurtuluş Bayramın Cürtta yasarmız!”dep, ama atımnı yazma, qorqaman, dedı.
    1943 nın tarihını Bükreş Askeri Savcılığı 27 Şubat 1953 te, nr 81 dosarıman cezalay qararın berıp: “Yabancı memleketın emniyetıne qarşı kelgen ve oz memleketının qanunlarını çiynegen, Romanya’da ve Kostencı’de Milliyetçı organizatsyonlar qurıp Qırım’ın sebest bolmasına bır devlet bolıp, onda toplaşıp,ve bo maqsatman qırımlı qaşaqlarnı saqlağan ve üylerınde qarağan,Türk casuslarına ve harb qatillerıne Ceza: omırce uştanesıne, 20,15,12,8,7,5,seneler ağır apıs berıle.Bo trajik aller 1948 ankette ottırılgen Necıp Hacı Fazıl’nı unutturalmay, aylesı ve arqadaşları bo cezalarnı ala...
Baş Muftı Piteşt mahpusınde ole, ceza kormegen İbadulla Abdula ef.ecelden rahmetlı bola bo faciadan evel.1943 senesının tarihı, ekı nesıl, milliyetçılık etkenlernı ve onların balalarını cemiyetten ayıra zorlıklar ve aqsızlıqların ortasında qavurıp, bugun bıle aqların berdırmeden, aldırmadan, çünkü komunistler çeşıt ışlermen bağlı qaldılar kuvette.
    Eger “almanlarman ış bırlıgı “yasalğan iptırağa kelıp surgunnı ve başqa cezalarnı çözmege başlasaq, qanıt, delil, Qırım’dan kele ekı qararman:
1. Haziran 1941 senesınde Tatarların surgun dokumantını Stalin imzalağan.
2. Qırımtatar subayları, Qızıl Ordıda geroy bolıp kenede ailelerımen barabar, sırf qırımtatarı bolğanları uşun surgunge aydaldılar.
    Dobruca’da bızım aramızda, bo kışlerın balaları bolıp, eş bır dokumant yoqtır bolğanlarğa ve cezalarğa ve etılgen fedakârlıqlarğa dair.Qorqı ve idarecılıknın emde umitsızlığın - qurtuluş ve tarihi restauratsyonğa – tesirlerıdır yazılıp bıldırmemezlığının.Mezarğa alınıp aketılgen sırlarnı çözmek ve aqqa şığarmaq qaranğılıqman bastırılğan kunlernı ve gecelernı, zor, ağır ve omissyon alınde qaldırmaqtadır. Aff ıstep unutulğan olaylar uşun yazdıq, sıftı 1992 cılında romenlerın balaban tirajlı gazetınde Qırım uşun politik ceza ve olım allerın, yardımcı Ali Osman Bekmambet ağanı alıp ve bolay atıldıq milli davamızğa, ataların aytqan sözlerinı unutmadan: olım bar, toqtalmaq yoq!
    O kunlernı yaratqanların cezalarını bolşevikler bıznı mahpuslerge atıp berdıler. İlla bo mesele pıtmiy qolay, anlatmamın sırası şımdı Qırım Tatar Tyatrosına kele. 1943 te Dobruca Bayram kunlerı yaşay, kelgen Tatar inteligentsyasıman ve meşhur, Milliy artistlerımızmen yuksek tesviyede berılgen spektakollarıman.M.Ulkusal anlata Qırım Tatar Tyatrosının tarihını:”1917 senesınde Kongres zamanında tırılmege başlağan Tyatro Veli İbraim’ın zamanında da vaziyetını qurdı.Sahada bolğan piyesler: Altın Beşık, Arzı Qız, Çorabatır v.b.Veli İbrahim’ın ottırılmesınden sonra,1929 senesınden son, oynalğan piyesler rusçadan çevırıldıler.Almanların qurğan tyatrosında 66 artist tabıldı ve yaqşı paralarman odeldıler.” Leyla ve Mecnun, Arşın mal alan” kıbı piyesler oynaldı.
    Türkiye’den 1942 cılında kelgen aydın adamlar, Necimedin Sadık, Nadır Nadi, Hikmet Tuna takdir etıp yazdılar gazetelerde.İsmet Zaat, Kultur Bakanı Tatar Meclisınde Qırımtatar Tyatrosına dair yazğan kitabında bıldıre ki artistler mecburi qaştılar 1943 nın kuzınde kene Romanya’ğa sığınıp ve Bulgaristan topraqlarında, 1944 nın barınde sovyetler olarnı da tutıp surgun ettıler Siberya’ğa.Ulkusal yaza ki artistlerımız Siberya surgunınde qayb boldılar, ve eş bır qaber yetışmedı oğa,1990 - larğaşıq.Sız bo sayfanı bılgılerınızge dair yazarsınız, bugun 1990 dan son ve 2014 cılında yaqşı bır evolütsya kordı Qırımtatar Tyatrosı, Phoeniks quşunday oz kulınden tırılıp ve kulturımıznı tekmıllep.
    1943 senesıne dair bılgenlerımıznı resmiy colına salğan Ablyaziz Veliev qırımtatar meşhur yazıcısı,“Faşist Mahpuslerı” kitabında, Aqmesçit,2004.Collardan zorman alınğan 85.447 kışının arasında 20.000 den fazlası qırımtatarı!Romanya’da konferanslarda men bo kitaptan alğan ad ve qader orneklernı romence ve tatarca aytqanda, menım kitabımda “Tekerkolı Monografyasında”, 2008, Kostencı, sayfa 19 ve 42, (ekı tılde yazıldı) 1943 senesınde Qırım’ın soqaqlarından koterılıp Almanya’ğa ışke, çalışmalarğa aketılgen Abdula Kerim, şofer zanatı ve 27 yaşında o zamanları, ailesı ve ekı qızı,Firuz ve Dyana, togılıp qalıp, cerleşe kop zorlıqların sonında Tekerkolıne ve bugun, 2008 de onın ulı Ali, anlattı babasının byografya sayfasını...
    Tarihçı Vircil Koman bey-ef. alğan bılgımızge kore yaza ki qırımlılar rus ordısı kelgenımen, atta kelmezden evelde Romanye’nın topraqlarına, cabalağanlar Türkiye’ge çıqıp ozlerın qurtarmağa: 4 Haziran (yuniy) 1944 te 9123 nr. evraqman Aleksandru İgnıtesku şonday anlata: “sayısı ğayet kop bolğan Qırım’dan yani Sovyetlerın topraqlarından kelgen tatarların, Kostencı’ge ve etraf koylerge cerleşmelerınden sonra devlet ışlerının emniyetlıgınde bır tehlike tuyamız, çünkü bunlar(qırımlılar) umit eteler ve acele tutalar Türkiye’ge şığıp vatandaşlıqnı ondan almağa.”(s.156) Aynı tarihçı anlata neday etıp qarşılandılar kelgen qırımlılar eskı tatarların tarafından:Karaomer belediye başkanı (fond Prefectura, Valilık) cerlı tatarlar musafır kıbı qarşıladılar ve toqtalmadan qaraylar multecilernı.”(s.158)
    Bıldırme Raportı nr.11393 / 3 Yuniy 1944 Al.İgnıtesku’nın tarafından yaza Mayıs ayında bolğan vazyetnı Kostencı ilınde (raion) ve şeerınde: Balaban sayıda bolıp kelgen tatarlar Qırım’dan, cerleşıp şeerge ve koylerge, bır tehlike edıler Mareşal Antonesku Effendımızın emırıne qadar, çünkü ondan son bız onlarnı toplap Kostencı’dekı alman lagerıne berdık ve yaqında umitlımız bo ışın hal bolacağına.” (s.157)
    Eger sorasak neden qorqqan romen administratsyası, kene o zamanın evraqlarından bılemız:Qızıl Ordının ışınde 20.000 den fazla Qırımtatar askerlerın bar bolğanı bılıne.” (s.157)
    Tarihçı ozınnı tutalmay aytmadan: “negadar ıstemeyerek qarasaqta bız bo tatarlarğa,onlar suygımen ve qardaşlıqman qarşılandılar cerlı tatarların ışınde.” (s.158)

***

Dobruca - Komunizma devırınde (1944-1960)
    23 Ağustos 1944 ...Sovyetler’ın quvetı zapt ettı Romanya’nı.Bonday başladı yarım asır ve kunumızgeşık surgen qaranğılıq.Sonğı uş asırların boyında rusların ekspansyon politikalarının tesirını şekken türk-tatar milletlerın arasında en qanlı ve en vahşiyce ezılgen Qırımtatarlarıdır.
    Qırımtatarları uşun bo “Aq Topraqlarda” da yeni tarihı sayfalar aşılmaqta.
Romenlerın qatında emde anaubır azınlıqların ışınde, tatarlar, eskı ve çar zamanın düşmanı kıbı tanılğan millet, artıq anlamaqtalar ne demek ekenın komunizma da soyqırımın politikası.Qırım’dan çarlıqta qaşıp qurtulğan tatarların dortıncı ya da beşıncı, bazıları uşun, bo nesıller şımdı yaşaylar (en kobısı 1850-1860 cılların kelgen tarihını bılmekte), Qara Denızın kenarında, ya da oğa yaqın koylerde.Oz tertiplerın,orf-adetlerın dinlerın ve tıllerın cöytmadan, kımlıklerın bılıp, Vatanğa qaytuvnı beklep, Dobruca’nı zemanevi Vatan dep yaşaylar. ”Qız oqusa cadı bolar, ul oqusa qadı bolar” dep, koylerınden uzaqqa ketıp cerleşmege ıstemegen tatarlar, Çar zamanında şekkenlerın unutmağan tatarlar, evelden qanlarına sıngen qorqını, qızıl ordı kırgende sınırdan, kenede, em ta quvetlı etıp o qorqını tuydı. ”Ruslar kırdıler”degen cümle avız-avızdan, nefes-nefesten, koylerın qasabağa aşılğan collarından üylerge qar ve qasuvet captırdı...Rus askerlerı koylerın kenarında korundı, tavdan, bayırdan, tuşıp, kelıp, suru, suru bolıp, totırıp cer ve ava!
Rus ordısı sarıp aldı koylerın colların, üylerın, qapıların, basamaqların.Soramadan tapqanların alıp aşadılar, ıştıler. Kım bılmedı malların ve ayvanların ormanlarğa ya da tavlarğa saqlamağa, bır omır toplağanın bır saniyede cöyttı. Rusların arasında türkçe ya da tatarca az romence bılgenler tuyuldı.Men uş yaşında kışkene qırımtatar qızı edım.Hatıralarım korgenlerımmen eşıtkenlerımın suması, kozımın aldında tura qatıp şıqtılar tavın ışınden suru-suru asker, sarı betlerı, sarı şaşlerı, mavı kozlerı.Eşiya tolı arqaları ve ceplerı, sat tolı bıleklerı, sert yüzlerı, bugunde seskendıre menı.Sert yüzlerı ve canavarca baqışları vahşiy ve gerı bır başqa dünyanın kelyatırğanın bıldırdı. Eger bılgen bolsam neday zorlıqlar ve neday qara kunler ketıreceklerın bızge, millet kıbı, aileme, milliyetçı kıbı, mağa, politik cezalının qızı kıbı, belkıde balalıqta hayatımnı qapatıp qurtular edım. Cenk vahşiylıgı edı.
    Rus askerlerı keldıler. Koy ve şeer artıq onların ızınıman nefesını alacaqtır. Caş (yaş) ve qart, bala, cılaşa, cenk pıttı dep mı, yoqsa canı basqıntılar başlaycaq, dep mı?
    Pencereler ve qapılar qapalılar, kozlerımızın yaşlarıman ızledık qatıp tertipsız surude, yuksek ve cırtıcı seslerde, koynı ve azbarlarnı, ele tolelernı, tavıq ya cümırta qarap dolaştıqtan son, anaubır kenarından şıqtılar bızım koyden qomışı koyıne colnı alıp.
    O vaqıt tuydık qartbabaylarımızdan: “Nemse kettı, rus keldı. Alla’m, sen qorı!”
    Qartanayların cılaşmasından qorqtıq. 1877 harbınden son, Dobruca’nın serbest koylerınde, tatarlar yaşadılar Qırım’ğa qaytarmız illa bır qayırlı kunde,dep.Rusların kelışı bo umitnı sondırdı.Qayda endı, serbestlıkte, adetlerımıznı unutmadan em unuttırmadan, ilerı süriyık! Qıdırlezler, tepreşler, bayramlar, toylar, şenlıkler ışınde başlap, şenlıkler ışınde pıte edı. Cenazelerde, putun koy cılay edı.Kur’an derslerı, tatarca, türkçe derslerı, “Kuran’ğa tuşmek” imtanı, erten romenlerın mektebınde, üyleden sonra da oz tatar mektebınde, muallimın masal, hikâye, şiir, şın, mane, aytırıp üyretken milli derslerı, qayda!
    Koyde dort sınıf şkola er balağa şart: qız bolsın, ul bolsın! Beyın aşıqlığı kostergen bala, sade ul bala, muallimı eger “oqut” dese babasına, ketıp medrese de oquy edı.Başta medrese kop boldı, sonra, Türkiye’ge koşuvler o medreselernı azalttı ve sonında sade Babadağ’ında, sonra sade Mecdiye’de qaldı, tatarların kultur ocağının sonmegenın bıldırıp.Koylerde, o unutulmaz tatarlığın avasın canlandırıp bayırların ustune cabuv etken koylerde, bır-ekı bay bola edı, bır-ekı acı, bırtane ya bek siyrekte ekıtane İstambul’da oquğanı.Bız, ozımızın cımşaq tılımızde “Stambul” dep geştık, malumatça İstambul dedık! Artıq,ekıncı cihan cenkının sonında, Ağustos 23 -ten son, çünkü asıl kelmesı ve cerleşmesı o Kızıl Ordının Eylul’ın yarısında boldı,1944 senesın barın pıtırıp.
    1944 senesın sonğı ayları etraftaqı cenklerden kelgen qaberlermen geştı, toylardan bek cenaze-duvalar totırdılar koyın hayatını. 1945 cılın bırıncı ayları artıq tuydurmağa başladılar sosyal denışmelernı, komunistler quvette, Komunist partisı erkezge “topraq berecek “qaberı ve artıq zengınlerın dünyası geştı, erkez zengın bolacaq demeler, bonday sözler ve fikirler dolaşmağa başladılar tatarların cemiyetınde. Bazıların qulaqlarında qalğan edı qırımlıların aytqanları:”milletnı qazanmaq uşun başta tarla berılecek cenkte kureşkenlerge, olgenlerın apaqaylarına, eş tarlası bolmağanlarğa, bır-ekı cıl geşmeden, bo tarlaların epısımen bır kooperativa qurulacaq, kolhoz, bızde kolektiv, er şey, aile, otmek, tarla, at-ayvan, bırlıkte bolıp, erkezın hayatı bırnevi fabrika yaşayışına uşap.Mart 1945 -te koylernı ve koylılernı quvnaqnın saruşlığı şaşırdı: ”Tarla berıle!”Tarımsal Reforma 6 Mart 1945 -te boldı, uş hektar berıldı er pıqarege, 5 hektar cenkte kureşkenlerge, bo tarlalar zengınlerden, yani 50 hektarı bolğanlardan alınıp ve onlarnı koyden, üylerınden, barlığından “qurtarıp” ve boşlıqlarğa “cerınden ketmiycek” cezası berılıp.Romanya artıq koylerdekı burjuylarından qurtuldı! Koylerın toylarında, ciyınlarında, canı durkuler, mâneler eşıtılmege başlandı:
     “Sıra,sıra musurler,
    Yaşasın komunistler! v.b
    Almanlarman qaşıp Romanye’de sığınğan qırımtatarları, epısı milliyetçı ve yuksek tahsil korgen inteligentsyamız, mecbur boldılar qaşmaq şaresın qaramağa: Türkiye’ge, Amerika Qoşulğan Devletler’ge. Erkez ketalmadı, erkez teslım bolmadı ve koylerın uzaqlarında, saqlı qalğanlar yardımımıznı kordıler eş bır şey olarğa tuydurmadan eskı Yardımlaşma Komitetın, yani Necıp Hacı Fazıl’ın ve onın arqadaşların tarafından.Keleceklernı bır kımse bılalmay. Aramızda olarnı süymegen ya da olarnı, qırımlılarnı tuttırıp ozıne sosyal col aşmağa tuşungenlerde tabıldılar.Kozımın aldında qırımlı ağamnın şo heykelı yaqın yıllarğa qadar dayandı: orta yaşlı erkek, kıyımı cüqa, fıqare, bır tayaqqa (itlerden qorunğan tayağı) baylı kışkene ve kırlı caulığın boqşası. 5 yaşında bolsam da olarnı bılemen, üysız, ışsız, ümitsız, koy - koyden, üy- üyden olaytıp, qorqıp ve qorqıtıp cürgenlerı ve, unutulmasın, keşe tavda, tobanda catqanları.Kışkene balası bolğanlar, evlatlıq berdıler, saqlanğanda balanı qarayalmamaqtan... Zavallı milletım, ğurbet ve aldında Siberya’nın buzlığın dayma korgen, menım qırımtatar milletım! Kunduz tutulıp askerler ve tufekler arasında koyden aketılgende, cılay edıler ve arqalarında cüvırıp bır merametlı ve cesaretlı apaqay otmek bergende, ta bek cılap, korılmegen, bılınmegen collarğa kete edıler.Aralarında artist denılgen Seydalı aqay şala edı:
    “Qayerlerde cürermız qalentır beklep, Allay!”
Kelgende qarşıladıq qardaşımız dep, rusnı korgende, kobımız, unuttıq o qardaşlıqnı ve qarıplernı cıberdık gerı sovyet lagerlerıne, ondan da Rusye’nın torıne, Qırım’dan uzaq.
    Surgunden bızım qaberımız bolmadı o yıllarda.Toşeğımıznı ve corqanımıznı bolıştık catqanda.
Şiböreklernı ve kobetenı barabar aşadıq qona başında otırğanda.Bız zengın tuvıl edık. Pıqare bolsaqta gonıl genış, Qırım Vatanımız ve qırımlı qardaşımız dep, toplaştıq petrol caqqan lamba carıqlarına, Hanlıqnı unutmadan ve “Yeşıl Ada” Memet Niyazı’nın şiirın ezberlep anatılımızın mınaresın astında.Bılgenıme kore, zengın koy, Azaplar kıbı, bıraz evel aytqanım“Dobruca Tatarların merkezı “ dep bılıngen koy, 1930 lardan berlı, şımdıde en kop qırımlını aldı ve qorıdı gurbetlıkten. En ağır seneler 1945 ten 1953 senesıne qadar surdı.Bırıncı qapalğan tatar liderı, Aqbaş ocası, şairı ve milliyetçısı, 1945 ekımde, Şaip Veli Abdula boldı.Babam, geşırgen zorlıqlı omırıne dayanıp, ozıne ”ğurbet Şaip”der edı. Babaylar eş anlatmadılar bızge, balalarına, ne etkenlerın, kımlermen korışkenlerın, apıste neler şekkenlerın.Menım yaşım 4 buçüq, hayalı imajlarğa ailede (ta kop anam) anlatılğanlarnı ve sonra korgenlerımnı, ele 20 seneden berlı oqıp, eşıtıp yazğanlarımnı butun gonulımmen aytsaq, komunizmanın yıllarında yaşağan azapnın tarihıdır.
    Bonday, Aqbaş koyın imam-qatibı 1945’nın kuzınde (septyabır ya da oktyabır) tutuqlandı ve Kostencı’dekı mahpushanede 4- 5 kun anketağa alındı, tufeklerın aldında masağa catqızdırılıp.O kop qırımlığa sahte kımlık yasap bergendır (koyde muhtar bolğanda ve ya bolmağan da), kop colları
bolğandır Aqbaş’tan Kostencı’dekı lagerge, kop koruşmeler yasağandır Bükreş Büyük Elçisine.Orator
luğı natif edı, kulturı oğa kore, ”ensiklopedya” dep aytıla edı.Apıste ondan soralğan meseleler: Necıp kımlermen çalışa, Türkiye’den neday yardım kele sızge tatarlarğa, qırımlılar saqlanıp ta qayda barlar.Anketçı bır ermenı bolğanı uşun,er geçmesınde avızına etıgımen ura eken, kunde qaş kere...Ekıncı kunı koteknı alğan son, baqırğan: “Men türk tuvılman, men tatarman!”dep. Ve bonday kotekten qurtulğan.
    Dortıncı keşe, tanğa yaqın, nevaqıt dalğan yuquğa, ulı Tuli qolıman onı şaqırğan.Şair ve imam-qatıbı “bo bır işaret” dep tuşune, kore qapısı aşıq, qolına bır cıgara tutıp bekçı askerge bara. O yuqlay. Ekıncı bekçı cerınden ketken. Uşuncı bekçı yuqlay. Qapı aşıq.Yavaş cürıp şıqqanı şube yaratmağan, doğrı colı Salya Mendu Fazıl hanımğa, eşın ablasına bolğan.Salya hanım, Necıp ef. ablası ve Mustecep ef. qız qardaşı anlattı: “Kop kışının qorqqanın kordım, ama Şaip’nın qorqıdan qaltırağanınday rastlamadım.” Yardım ıstep kelgen caş aqay aytabılgen ki Polis Necıp-aqaynı bek soradı, qaşıp ketsın ya da saqlansın.Ve sonra para alıp Salya hanımdan, araba tutıp, kenar collardan koyıne ketken. Yarım sat arqasıman, üyune ekı KGB subayları, tatarca qonuşqan ve ustlerın koy kenarında denıştırtken ve qatlarında qorqıp qaltırağan Abdula aqaynın eskılerımen, azbarğa kıreler. Peşın artında qaşaq seslep tura ayatındaqı qışlerın aytqanların.Babası, qart oca Qurtvelı soqta, kotek aşay, neğadar qan ışınde qalğan bolsada, aytmay bırşey:
-Kelmedı, bılmiymız qayda cüre! dep dayana.
    Eşı Macübe hanım, yaqın aqrabası Necıp ve Mustecep effendılerın (anaları doğmış) cıbere başqa üyge bo sovyet polislerını, bo arada Şaip Veli qalaudan qomışıların üyune atlay ve tavğa doğrı kete itlernı urdırıp.Qaytıp kelgende polisler, aqtaralar üynı, tapmadan qarağan kışını. Belkıde ıstemedıler tapmağa, kım bıler cenk sonındaqı meselelerın tamırın ve sonın? Ekı afta, belkı uş, aytılğanına kore, koynın ortasında yasalğan camının qatında bır qara maşina tura, onın pencıresınde oca ve şair Şaip Veli’nın resımı tura ve rubla parasıman, neğadarın anlatamadılar koydeşler, odul onı tutturğan kışıge. Sade Aqbaş tuvıl, etraf koylerde de bılıne edı ki oca tavda saqlı.Keşe, koynın kenarında oturğanlar akettıler oğa otmek, şorba, cabınmağa patura, illa bırev, demek bırev, onı bermedı polisnın qolına!Bo mesele 1945 cılın kuz aylarında bola, Dobruca’nın Aqbaş koyınde!
    Elbette kelecek yıllar karakter denıştırdıler, komunizma alt-ust etıp cemiyetnı qarıştırğanda!Ep Aqbaş tamırından kelgen mühendis ef.Çelebi İsleam yazdı Emel-İdeal, nr.4 cıl 74, okt.2004 s.10- 11 – lerde ”Aqbaş şairı, ocası ve milliyetçısı” serlevasıman bır maqale ve anca o qara maşina çekılgenson koynın ortasından, babam uzaq koyde, Qobadin’de aqrabalarğa bızmen bırlıkte bır qaş vaqıt ta saqlanıp cürdı; bo meselege Necıp Hacı Fazıl yardımcı bolğandır.Bıznı arabasıman ve ekı gayet yaqşı atıman keşe Aqbaş’tan şığardı ve tanğa yaqın Qobadin’ge cetıştırdı.
    Er alde, sovyetlerın ordısı anda-mında cürgen zamanı ve ışlernı romenlerge bıraqıp, oların iygılıgımen qurtulmaq şarelerı bolışa edı.

***

    1946 senesınde bırıncı komunist seçimlerı yasaldı.Asıl romen milletının ekı süymegenı bolğan, rus ve komunizma, o sene cerleşalmay oğraşa edı sosyal-demokratlarman bırleşıp, Demokrat Frontını qurmağa, ve anca bolaytıp kuvetnı almağa. Bılmegenlerımıznı anca bugun üyrenemız ep romenlerın yazğanlarından.
    1990 dan son komunist politikası az bır aşıldı ve bılındı. Viktor Frunzı’nın kitabı”Romanya’ da
 Stalinizma’nın Tarihı” aşıqlay ve cezalay Moskova’nın qızmetkârları bolğan komunistlernı, romen ve yahudi.Kitaptan anlaşıla qanlı ve barbar cezalar bergenler oz-ozlerıne, kuvette qalmaq uşun! Bızge dair
ekı bıldırım dıqqatımnı aldı.
 1. Represalya bolımınde almanlarnı yazğan müellif tatarlarnı da anıy:
“Surgunler bo kontekst ışınde korınmelı: o vaqıtta Qırım Yarımadası busbutunge boşatıldı tatar milletınden, çünkü onlar almanlarman ış bırlıgı, kolaborasyonlıq yapqan emışler almanların zamanında, sonğı kışısıne qadar cezalandılar, butun millet Volga ve Ural’dan anyaqa atılıp, eş bır zamanda qaytmağa ızın berılmeden.
    Yarımada’ğa rus soyları ketırıldı, evelkı tatar adını taşığan koy-qasaba ve dağ, rus adında geşırıldı, bolaytıp sılmek uşun onların bo topraqlarda bar bolğanların.”
    (V.Frunzı, Romanya’da Stalinizmanın Tarihı, ed.Humanitas,1990,s.383-384)

*

    Ekıncı bılgını men Qırım’da tuydım 1998 de: ”Qaysı politik partidıne baylı bolsa da, romen cöytmaz vatanıman baylılığın. Ruslarğa dair aytsalar –“qaz mannayın rusnın, tatarnı tabarsın” dep, romenge dair aytarsın”liberal, konservatör, demokrat, sosyalist ve komunist bolsada, o romendır!” (İdem, s.452).Romanya’ğa da eşıtıldı Stalin’nın lozinkası: kım oy bergenı kereklı tuvıl, kereklı oylarnı sayğan! ”Olaytıp, qarasıman cağıp qazandılar komunistler o seçimlernı. Ve Moskova emırımen çalışqan hükümetın politikası kun-kunden ağırlaştı.1947 de başladı “avcılıq” komunistlerın aldında aqılman ve bılğımen turğanlarğa qarşı: başta sosyal-demokratlar mahpuslerge atıldılar, sonra ekı tarihi bılıngen partidlerın başları,ve senenın sonında Mihay Kıral memleketten quvıldı!Komunistlerın yaratqan cümlesı:”millet duşmanı” er haq alına ve insanlıqtan uzaq kelgen azaplarğa qurban etılmek edı.Koylerde tarlaları kop bolğanlar, şeerlerde fabrika ve ateliyer, depo ya da yuksek mektep sayblerı, Paris-Londra,Cambridc doktorat sayblerı, balaları, hanımları, eş bır normal dava korınmeden atıldılar mahpuslerge, bugunkı esapta 18 milyon romenge 2 milyon politik cezalı yaratıp. Tuna-Qara Denız kanalında, Bistritsa barajında, Turnu Severin elektrikasında, ve ta qayerlerde romenlerın inteligentsyası “kurban kettı.En balaban milliyetçıler, 1918 de ulkenı bırleştırgenler, İulyu Manyu, İ.Ç. Bratyanu ve sonra Patraşkanu, Mihalake gıbılerı tırliy şürıyıp oldıler ağır şartların ışınde qurulğan komunist mahpuslerınde: Ayud, Gerla, Karansebeş, Baya Mare, Baya Spriye, Kavnik,Tulça Deltası, Ala-Qapı-Poarta Albı v.b.En korılmemış vahşiylıknı Moskova’nın emırımen Piteşt mahpusı yasadı: kotekmen terbiye! Asılında romenlerın universite talebelerı bolğan “yaş şeşeklernı”insanın aqılı ermegen eziyetlermen delırttıler, ottırdıler, ve ozlerını ottırmege sebep boldılar.Bugun bo Piteşt Eksperimentı denılgen vahşiylık yazılıp Berkeley ve ta başqa Amerikan Universitetlerınde ders boldı (menım 13 senelık maqalelerım bar) ve oğa dair Soljenitsı’nın sözlerıde bılındı:”en yaman vahşiylık”. Belkıde bızım tatarların oquğanları kırmez edıler bo mahpuslerde tırliy şurumege, eger 1943 senesının qararı alınmağan bolsa ve Qırım’dan almanlarman kolaboratsya etkenler kelıp bızge sığınmağan bolsalar...Belkı!

*

    Dr. Amet Ozenbaşlı Beyımızın omırı, bılgısı, butun milliy çalışmalarının sonu Romaniy’de bolğandır. Onday balaban qırımtatar şahsiyetlı kormegen edı Romanye, Cafer bey’ın artıq Türkiye colları qapalıp kelalmağan zamanında.Ailesı ve arqadaşları belkıde bızden taa anyaqa, Sovyetın cetışmegen ulkelerıne ketmegenlerın sebebıde şo bola bıler:insanlar harbın bolay etıp pıtmesıne inanmadılar ve qırımtatarları, anca rüyalarında korgen serbestlıknı cöytqanlarına inanmadan, umitlerın kesmeden, “Qırım’ğa yaqın yerdemız, ya”dep, Amerikan ordısını bekledıler.Bır samalyotnın gudurdemesı kokte,
baqırta edı: “Ana, kelyatırlar amerikalılar bıznı komunistlerden qurtarmağa!”
    Hıristyanlıqnın ortasında bır İslam adasını yaşatqan qırımtatarları, Qırım’dan otnı sondırmeden ketırgenler ve qapılarını kırtlemeden şıqqanlar, sade şeklevın salıp, qaytuv kunın dayma beklep! Şalğan durkulerıde asretlık ve muacirlık durkulerı:
    “Siberya dünyanın en uzaq yerı,
    O yerde turk- tatar, musulman tolı!

    Qırım, Qırım, degenın bır Yeşıl Ada
    Aqmesçit menım oz koyım, üyım onda!” v.b.
   
    Üylerınde, toylarında, toplaşmalarında, şaldılar em cıladılar Vatan oksızlerı bolğan qırımtatarları...mında Romanye’de.
*
    Artıq sovyet sistemı cerleştı. Onın bırıncı ıstegı bızım balabanımıznı, liderımıznı coq etmektır.”Kım kordinatör boldı Qırımlıların cerleşmesıne?”degen soravğa, tatar ve romen bılgenın doğrısını aytqanda şo Azaplarlı ekı qardaşnı, Mustecep’nı ve Necıp’nı ayta edı. Mustecep Türkiye’de, mında, canavarların qanlı susamaqlarında sade Necıp bar.
    Dobruca qırımtatarlarının liderı, Milliy Davamızın canı ve cüregı bolğan ve erkezın kozınde cıgıt kıbı korıngen Necıp Hacı Fazıl 1906 senesınde Azaplar koyınde, Acı Fazıl’ın ve Şeripe’nın uşuncı balası ve ekıncı ulı bolıp dünyağa keldı.Acı Fazıl doğrı, çalışqan ve milliyetçı kışı, Istanbul’da Medrese mezu
nı, aytılğanına kore yaqın 50 hektar tarla sayıbı.Onın tarlası bolğan cer en yaqşı toprağıdır Dobruca’nın.
Ocalıq etmeden çıftçılıkke sarılğan aqay, ne Qırım’nı ne de Istanbul’nı unutmay.Qırım’ğa 1917 geşık kete ekı-uş senede, onda qalğan aqrabaların coqlamağa; Istanbul’ğa yardım toplap akete Balkan ve I-cı Cihan Cenkınde, koylerden toplağanına resmi dokumant alıp Qızıl Aydan.Onday ailede, onday babadan, cetışkenlerın dortıde, Qırım Qurtuluş Davasına atılalar:Mustecep, Salya, Necıp, Seyfeddin.Az tanılğan kencelerı bır ayağından qasta edı.Elbette onı tanığanlardan ve oman çalışqanlardan alğan bılgenlerımın yardımıman onın tarihi ve edebiy resamını yapmağa oğraştım.Ruh yaradılışı aqıyqaten yuksek insan bolğanın anlata, ağabeyı Ulkusal’ın yazğanınday:”temız ruhlı, yuksek karakter sayıbı,dürüs ahlaq (moral) sayıbı, alşaq gonullı, milletsever, son derece aruv, yapqan ışlerımen eş maqtanmağan kışı, daima kolgede qalmaqnı ve şerefnı başqalarına bıraqmaqnı adet edıngen arqadaş edı.” (Güner Akmolla, Necıp Hacı Fazıl, 2009,ed.III,Kostencı, s.10-11)
    İlk mektebını koyınde pıtırgenson, Kostencı’de alman mektebınde oquy ve sonra Mecdiye Musulman Seminarında mezun bola; Bükreş Kooperatif Akademyasını pıtırgenson Milliy Bankasında Kostencı şeerınde çalışa. 1930 senesınden son oz tuvğan koyıne qayta ve Pazarçık’ta qurulğan ağabeyin tarafından “Dobruca Türk Hars Bırlıgı’nın şubesını Azaplar koyınde de qura ve “Emel” mecmuasına yaza, para yardımında er vaqıt bulunıp. Milliy duygulı şiirler yaza, tyatro piyeslerı ve konferanslar, ata sözlerın ciyıntıqlarını em toyda bolğan ”Kiyev Canın” adetlerın.Ekı balasından ve yaqın torunlarından alğan bılgılernı (qızı Suyum, ulı Bora, abla torunları Şayzer ve Lamya) oman çalışqan ya da koyınden bolıp yaqın tanığanlardanda aldım – Gazi Cevat, muasebecı beyden ve rahmetlerge yaqında geşken koydeşı ve oğa qarşı büyuk urmetler yaşatqan, Rayb Alimseyt aqaydan. Ekısıde anlatmalarında (qara “Bağışlaymız” kitabımızğa, 2003,ed Metafora, Kostencı, s.15- 23) Necıp Ağamızın anınmasına ve oğa dünya qırım tatarların tarafından heykel Qırım’da yapılmasına dair qonuştılar: “Bız koşıp kelgende Azaplar’ğa bır qırımlı caşı, Mansur adında, terı ışlerımen çalışqan ve Necıp aqayın inanğan bır kışısı edı; mende bo“qırımlıdan” (o yıllarda bız Qırım’dan kelgenlerge, ayırmaq uşun bo söznı taptıq, ozımız de qırımlı bolsaqta) kop şeylernı üyrendım, terılernı guzel temızler edı, onlardan talpa bıle yasar edı, tuvıl sade ceket ya palto.Onu ruslar tuttılar, ama Necıp aqayın avulından tuvıl, koy ışınden bır başqasın üyunde; o eş şıqmadan tışarlarğa çalışa edı, oğa kerek suvnı ya da yemeknı men akete edım aldına, berılgen emırge kore anamın tarafından.Anam da Necıp aqaynın sozınden çıqmaz edı.Bina, dam ya depo kıbı yasalğan üynın, ekı kırışı bar edı, bız, onın qorantasında çalışqanlar bılmez edık ne zaman kele ya kete Necıp aqay. Yuqarı qatı ışeden edı aydın tobemen sarılğan.Binasın formatı U day edı, 6 metre boyı, 15 metre uzunlığı, modern bır yapılışta. Ald qapıda er zaman kılıt tura edı, anaubır qapıda arqada, qorağa şığa edı, yoqardaqı qattan da başqa bır şığış bolıp.Bo ışler ruslar kelgenson yasaldı, er şey canı ve yuksek kalitede. Arqada qapının aldına ayvan ve başqa pıslık atıla, üyule, oda uzunlay kete Omer dayılarının azbarına. Stratejik bina edı Necıp aqaynı qorumaq uşun ya başqa qırımlını qorumaq uşun polisler kelgende!Balaban mutfaqta tamam mırağanday bolıp turğan duvar qolaylıqman qaşmaqnı azırlep tura!O yerge, bazı bır taqta salına edı Mefa Arıf aqrabasına qatnamağa.Cesur liderımız, Necıp Ağa, 1945 te ve sonraqı senelerde, rusların cerleşkenı anlaşılğanson, bıldı ki onın artında Sigurantsa, yani gızlı polis dayma tabıla, red ettı Türkiye’ge ketmesını, negadar kop gemıcı ve başqa qaberler kelsede serbest dünyadan.Tam bır kureşçı edı.Ama ne rus, ne romen jandarması kelmedı, kışılerı bar edı Necıp aqayımızın, emde erkezın urmetınde bolğan bır lider edı.(Başqa yazılı ya soz araştırmalarımda da soradım ve sade yaqşılığına dair cevap aldım; babam, kiyevı, Necıp degende cılay edı; anam, qardaşı kıbı oksızlıkmen ostırılgen acılerın yaqın aqrabası, qartanam Munire Şeripe’nın doğmış ablası) duvalarını Necıp Şehitke oqup calbara edı Alla’ğa. Bızım not).Men o azbarda rusnı eş kormedım, illa egınlerımız, tarlalardan toplağan egınlerımız, taşıla edı arabalarman Komana taş colına, onda kamyonlar beklep tura edıler, Amzaşı’nın colında rusların kamyonlarına cüklenıp kete edıler.Bondayın kontroldan geşıle edı. Bo tertipte egınler satıla, % 60 ı bızge, Necıp Aqay da çalışqanlarğa bola, % 40 ı kendısıne.Ama o bere edı bo paralarnı saqlanğan qırımlılarğa.
    İnanğan kışılerı bar edı, koyımızden, Alimseyt Eyub, Basri aqay, Acıoğlu Kerim, Şauke lağabıman, Kyazım, men ve Musuret aqay aqrabaları.Koy, millet, Necıp aqayda belkı, Romanya’nın epısı, komunistlerın hayn soylarından tış, amerikanlarnı bekliy edıler, bıznı sovyetten qurtarmağa. 1947-1948 senelerın egınınden toplanğan paralarnı, epısın bere edı saqlı qalıp qurtuluşnı beklegen qırımlılarğa.
    Bılemen ki Deluruj’da, Kerım aqayın üyunde oturğan bır zengın bar edı,”pomaşıq” edı o, hanımı ruska.O aqayda mağa tuta edı, mende olarğa. O “Qırım pomaşığı”anlata edı ki toyında kıygen ceketınde altın tüymesı bar eken! Olardan başqa, Azaplar’da Türk Amet denılgen tatar da bır qırımlı ailesı ta bar ed
o ağır cıllarda. Üzeyir Noğay degenın üyunde bır oca otura edı, bek bılgılı kışı, ondan men aşer duvasın aldım emde ta başqa kop şeyler üyrendım Qırım’ğa dair. Men bo yuksek gonullı ve bılgılı qırımlını eş unutmam!
    Bızler, 1947 de oz üyumızde inşaat etkende, emde Feuzi aqayın tarlasın da ışlemege başlağanda, men caş bolsam da, mağa bere edı Necıp aqay para, aşayt, nenemın arqasıman, bonlar kılerge salınıp, sora anay emır day aytıp cıbere edı menı anau ya mınau qırımlığa.Delıqanlı kıbı, men qız bolğan üylerge barsam, eş bır şube qalmay edı...
    Deluruj’da qartbabam bar edı, Keracı’da aqrabam, akete edım bo koylerde saqlı turğan qırımlılarğa paraman zarf, kaber, un, et v.b. Menmen aqran Lâtif bar edı; Necıp ef. Omerşah’lı Ali Osman efendımen mektupleşe edı Irsmambet İusuf ef, Şaip ef.Onın,Necıp efendının asıl qatıp tutulğanın men bılemen. Liçev Mirça uşun dosar azırlegen edı qızı Suyum’ge, nasıl er yerde balabanlarnı yaqşı tanıy edı, ozı kettı qızın yazdırmağa.Soqaqta oynağan ulı, Bora, kore bırevmen qonuşıp turğanın koşede.Ondan ayırılğanda, 50 metre uzaqtaqı koşede ekı kışı qoltığına qırıp süyregenler qara maşinağa (automobilge).
    Korgenler ve anlatqanlar boldı.”Hatırlaqan Cevat Gazi ekı kozın surttı ve devam ettı: “menden balaban bolğan Murat aqam, tyatro pieslerı oynağanda Eşreb aqayman, keşenın qaranğılığı batqanson, aramızğa Necıp aqay kele edı, ve aruv nasyatlar bere edı dep anlattı.1932 den berlı koyımızde qurulğan “Caşlar” teşkilatımız 1948 de bıle çalıştı, epısı onın ve aqasın, Mustecep Ef.nın milletıne bağışlağanları bolıp.
    Toplantılar Osmanika’nın üyunde boldılar, o delıqanlı ekende. Onın,Necıp aqaynın oynatqan piyesıne ep ozı yazğan Ald Sözı rametlı Talat ‘ın tarafından oqulğandır Manqaliye’dekı faaliyette.” Cevat ef.son berdı anlatqanlarına, Necıp Ef.nın ve arqadaşlarından üyrengen şiirlernı, nasıl “Tatar Ocası” ve “Keneşu Toplaşması” marşını aytıp ve cılap...
    Necıp Hacı Fazıl’ın ulı, Bora Fazıl –Ulkusal ekı kitabım uşun, Aff Kitabı, 2002 de ve Bağışlaymız, 2003 te, anlattı: “kiralağan bır üyde, Kostencı’nın Mirça soqağında 1948- ın kuzınde otura edık. Men VI- cı sınıf edım aşılğan tatar mektebınde oqıp, reformadan son romen mekteplerınde bolğanlarımıznı er milletın balaların oz mektebıne mecburi cıberdıler.O tatar mektebı merkezde edı, Kuza Voda soqağında edı.
    Musulman Cemiyetı aşqan o mektepnı, binasınıda guzel bır arhitekturağa tayap.Bılgenıme kore bo mektep 1900 lerde yasaldı, komunistler aldılar ve 1950 lerde o Tatar Liçev Pedagojikı boldı. Men bala bolsamda, babamın saqlanıp ve polisten qorqıp cürgenın tuya edım, o keşelerı üyde catmay edı.Bo yaqında Lemnaru degen evelkı ırğatı (bılınmesı kerek ki ırgatlar ve fakirler komunistlerın bırıncılerı bolıp o partidke yazıldılar) babamnı cöqlay edı. Kurban Bayramın uşuncı ya dortıncı kunı, saat 17,00-ya 17,30 (saatnı bılemen çünkü şkoladan kelgen edım ve oynamağa soqaqqa şıqqan edım) babam korıştı portamızın canında o Lemnaru’man em bırşeylernı aytıştılar, babam Mirça soqağından aylandı Deçebal soqağına. Kettı. Son korışmemız boldı em kozımın aldında arqasından korıngen genış omızları qaldı. Sonğı koruvım!Altı kun sonra olı qaberı keldı.Ot tuşken yerın cağa eken!Aqşam ustı, anam, Sultan hanım, İstanbul radyosını sesley onda da heyecanlı bır durkı şalına,”umitlerım hep kırıldı, seni artık görmeyecem” ve bo sözler aqılımda omırce sılınmeden qaldılar, qafamda, miyımda...
    Mağa olgenın tuydırmaycaq boldılar, illa anamın yıqıcı cılaması,onday acınıqlı cılav tuymadım, qorqıttı ve şımdıde qorqıta...Morgadan Flımında’ğa (Aşlıq soq.) alamın azbarlı ve genış üyune krizantem tolı bır kamyonman ketırdıler babamnı, ve ondan son men krizantemın qoqısın koteralmadım! 45 kilometre keşe yasalıp tan atmazdan evel cetıştık koyımızge, o bızım, bırvaqıtta merkezi koyımızge...Az kışı keldı, qorqı sıngen edı epısıne ve “satqanlarda” kene aruv kelmedıler. Anam ve alanenem cıladılar, bır omırın kozyaşları az kelıp!Sonradan eşıtıp üyrendım, o qara kunımızde men 12 yaşında edım, demek, soradan üyrendım ki onın meutasını cüvğan ocalar şaşqanlar vücutındekı eziyetlerın tamğalarına: başındaqı şaş elektrikte canğan; mannayı togerekliy zıncırın ızların taşyı; bılek, ayaq uşları ezılgen em elektriknın ızları bar; tobıqları teşılgen; ensesınde bır qara yer; tılın uşı kesılgen tışlerının sıqtırılmasına ...İnsan dayanalmaz”.
    Necıp Hacı Fazıl’ın olgen kaberınde qırımlı teyzelerımızın bırısı bayılğan; anaubırlerı dort-bır yaqa qaşqan! Qaranğılıq Dobruca’nın tatar mavılı koklerıne cavdı...
    Bo ekı kışının, ulının ve oğa yaqınların anlatqanlarıman tarihi resam çızdıq Milli Şehitımız uşun!Efsane yaratıldı onın mezarın başına ot canıp üyunden kelıp songende...Efsane yaratıldı bo qarıp koyde, çünkü, bugun bıle, 20 cıl geşsede revolutsyamızdan (17 Aralıq 1989) acı Fazıl’ın, Mustecep Fazıl - Ulkusal’ın ve Necip Hacı Fazıl’ın babaları, cürtı, üyı, duvarı, YOQ! O yerge tegenekler osken, başqaları topraq qırslağan, duvar salğan, o cürt, bırvaqıtta Cafer Bey oturğan, drAmet Ozenbaşlı oturğan, cürt – YOQ!
    1990 senesınden başlap bugungeşık, komunizmanın tatarlıqqa qarşı kelıp etken soyqırımın ayttıq ve yazdıq.Bolay tanıta bıldık oz milletımızge ve etraflarğa ki, bız, Romanya’da yaşağan qırımtatarları dayandıq ve qarşı turdıq Bolşevizma ve komunizma devırıne, bızde mahpuslerde şehit berdık. Bo maqsatman kettık 12 sene Piteşt denılgen Eksperiment Uluslararası Sempozyumğa ve onlarda yazılğan balaban tom-kitaplarda Davamızın colında kureşkenler bar ve bonday tanıttıq yabancılarğa da medeniyet yaratqan millet bolğanımıznı.2006 senesınde Romanya Tatar-Türk Musluman Demokrat Bırlıgı Uluslarası Sempozyum yaptı ve anıdı 100 sene Necıp Hacı Fazıl’ın tuvğanından ve 75 sene Milli Şaiirımızın, Memet Niyazı’nın olımınden!
    Onday şereflı kunge yazğan şiirıme aşaman sayfanı:


S A Y Ğ I

Milletın dertınden,Vatanın coğından, O yaratılğan!
Topraqnı Yıldızğa ağızıp, O, Vatanğa canğan...
Tarihte barmız,dep, O, cauğa aytalğan,
Qırım’nı ıstiymız, dep, O, Şehitte bolğan!

Cenk aşqan, O, Tatarnın qara bahtına.
Cüregın taştırıp şalışqan, O, halqına!
Muacir qırımlı ğurbette adaşqan colına,
Qurbannı O bere, azapnı qarartıp qanına!

Qırım’da bız barmız, Dobruca’da , şay,
Qayerde bolsaqta, Tatarlıq ep yaşay!
Caş Necıp qırqekı yaşında şehitlık yasay,
Milletın qurtarma’ şaresın canından soray...

Qayırlı 100 sene tuvğanın Tatarlar uşun!
Olmeden bugun bız aytamız qıymetlı sozın!
Cırlaymız yuz sene bız sağa, belkı bin, tuşun,
Bağışla mezardan, bır Vatan, bız uşun!

17 Nisan 2006 (G.Akmolla, Emel-İdeal, Nisan-Aprel 2006, nr10, cıl 76, Kostencı)

*

    1948, 1949 ve ondan sonraqı yıllarda, kışıler qapaldı, olı qaberlerı keldı ya kelmedı 1990 larğa qadar, ankette olındı, mahpuste olındı, üyde togılıp qalğan balaları aşlıq, yoqlıq, tırı oksızlık şegıp anaların qatında ezıldıler, oquyalmadılar, ağır ışlerde qartayıp pıttıler...Komunist Partidın politikası busbutun pıtırmek edı bo milliyetçılernı ve onlarında ailelerın. NKVD yolladı Şarq Avrupa komunist ulkelerge bır Qanuni Kitap. Bız onı bıldık anca 2000 senelerınde.Emel –Ideal mecmuamızın Ekim/Oktyabır 2005 nr.8 cıl* 75 sayısında, romenceden ortaq türkçege çevırıp yayınladıq tarihımızge kereklı maqalenı: NKVD-nın Emırlerı, Moskova, 2- 6, 1946, Gızlı, 2.VI. antetmen 1947 de Moskova cıbere, dıqqatlı okunsın dep ve ğayet gızlı dep.Qararname de 45 tane madde. Ozetımız:
3. Acele oldırılsın Polonya Komunist Partisımen bızden ızınsız qaberleşkenler.
5. Butun partidler bırleşsınler bızım emırımızın altında.
10.Devlet ve fabrika başında bızge gızlı çalışqanlar tabılsın.
13.Koylının kışkene çıftlığını qazanş bermey dep, kolhoz qurulsun.                                                                                                                                                                                                                        
14. Onday etılsın ki, başarı, dava, ış, vaqtınde pıtmesın.
32.Er yerde birokrasya fazla bolsın. Işler yaqşı yurumesın.
34.Kılıselerge dıqqat.Onday maarif (eğitim) yasalsın ki, millet sogınsın olarğa qarşı.
35.İlk ve Orta şkolalardan, ele lise ve fakultetlerden çıqarılsınlar qıymetlı ve sevılgen profesorlar.Bızım bılgısızler salınsın cerlerıne. Burjui talebelerı atılsın. Tarih kitaplarında aytılmasın anğı kral ya padişa milletıne yaqşı davranğan.
37.Yerlerınde bolğanlar bılmesınler kım, qaysı millet yaşadı onda evelden.
40.Politik opozantlarnın tutuklanması, yani mahpuske atılması, şart. Millet onlarnı bılmezden once,onlarnı ottırmek kerek. Ozel durumda dosar yasalsın ve “yuksek haynlık” cezasında qapalsınlar.
44.Iş yerınde reis bolğanlar, azırlıksız, bılgısız bolsınlar.
45.En aşadan kelgen, sosyal kategoryanın aşasından, o alınsın fakultetke, çünkü o diploma ıster, ışıne azırlık kormege tuşunmez.
    1948 den sonra, Necıp Hacı Fazıl’ın ankette ottırılmesınden sonra, romen Sigurantsası (Polisın Gızlısı) liste yapmağa başlağan bızım aydınlarımızın kaderıne dair. Kostergen dokumantlarıma qoşarsam şımdı cemaat ışınde bolğanlarnı, bılıngen ve bılınmegenlernı, anca şımdı anlayıp, aşqan bolarmız tarihının kereklı sayfasını.Universite Profesoru ve politik cezalı Şerban Rıdulesku Zoner”Komunist devırın vaqıtında tarih derslerı”eserınde kostermekte tabıla qatıp ruslaştırıldı romenlerın tarihlerı ve kulturlerı.Ornek kıbı bere eğitim (maarif) reformanın sovyetler sistemıne kore etılgenın ve 11 senelık mektebın 10 senege denıştırılmesını. Şart edı rus tılının 3 saat romen tılı qadar oqumaq, I –den universitelerge qadar. Ders kitapları ketırıldı Rusya’dan.
    Profesorların yaqşı bolğanları atıldılar ya da mahpuske alındılar, cahillık cayılıp.Bek kop profesor fakulktateden orta oqullarğa salındı, azırlıksız rus profesorları kelıp cerlerıne.Er ders Dej ve ya Çavuşesku, ya da Lenin, Stalin-lerın aytqanlarıman başladı. Eskı tarih denışkende, romenlerın milliy ruhları yasaqlana. Komunist Partisımen başlay em pıte dünya. Canı (yanı) kışı yaratılacağına dair qonuşula.) Orf-adet ve kul
tur azabı komunizma vaqıtında, (Piteşt,2006, 188 ve Emel-İdeal, nr 10, Nisan / Aprel 2006, cıl 76, s42, ekı tılde).
    Bo meseleler bıznıde alaqadar ete, çünkü Moskova bıznı bıldı ve Qırım yasaq bolğanı uşun, Qazan tatarlarına ırıtmege ısteyerek, Qazan’dan ders kitapları ketırıle ve onda oqumağa cıberıleler komunistlerın bugunde zarar ketırgenlerı!1952 de bızım inteligentsya mahpuste ekenı uşun, qalğanlar da ayaqta turmağanları uşun, bırevın cesaretı bolmay aytmağa ki bızım Qazan’man alaqamız yoq! 1952-1957 senelerıne qadar bo vaziyetın aqsızlığını şektık ve şımdı bıle o kışlerın sebebınden bırleşmeknı beceralmaymız.Koyler boşaldı, oquğanlar ya Türkiye’de, ya apıste ya da romenlerın arasında pısıp oturalar, ya da komunistlerge baylanıp “yalan dünyanın yalanı dep şalalar Moskova’dan kelgen partidın durkusını.Camıler ocasız qaldı, koy tatar mekteplerı reformanın fırsatıman qapaldılar. Qırım sozın yasaq bolmasıman barabar, Türkiye’de yasaq boldı.Oğretmenlık etkenler er cıl başında anket totıra edıler Türkiye’de aqrabam yoq, dep. Bırıncı senelerden 1965 keşık, politik cezalı aylemde yoq, dep yazıla edı. Alay politik cezalıların hanımları, yaşamağa devam etmek uşun, balaların mektepte tutmaq uşun, o “cezalılardan resmi ayırıldılar, sade pek azı ayırılıp qaldılar! Romanya’nın mahpuslerı sıydıralmadılar cezalılarnı, ve bonday emırler kele edı: “Partidın ihtiyacı bar 500 ya 2000 bedava ışçıge.”O vaqıt butun memleketten bır keşede koterılgenlerın sayısı bo kereknı totıra edı.Yasalğan ağır ve megaloman ışler, nasıl Kanal, hidroelektrik barajlar, Tuna’nın baltalığında qamış kesmek, komır ya altın maden ocaqları, ottırıp pıtırmek emırı altında politik cezalılarman yasalğanlardır.Yazğan kitaplarımda,Bağışlaymız, Aff Kitabı, Dobruca’nın Tatarları,Komunizmağa karşı dayanğan tatarlar, Tatarlar,I,II ve kereklı maqaleler “Emel”’de, vaziyetnı kostermektedır.
1. Uylerımızde ve koylerımızde mısafır bolıp kelgen qırımlılar aytqan edıler ekı doğrı prensip: Hayattaqı Komunizma kitaptaqısınday tuvıl!
2.  Mahpuslerden qurtulmaq uşun uzaqlarğa, romenlerın arasına ketınız!
Sesledık onların qardaşlıq nasyatını, illa bızım KGB, sovyetlerın qundağında osken bala, taptı ve cezaladı!Yuqarıda kostergen maddeler, 1943-1944 senelerıne ayt, Stalin’ın emırın tesirlerını berdı.19 Nisan/Aprel 1952 senesınde Pasqaliye’nın İsa a.s.tırılgen gecesınde, nevaqıt kılıselerın zıllerı şalıp insanlarnı tırılte edıler Pasqaliye Bayramına, 39 tatar üyune KGB nın kışılerı kelıp, qarıştırıp, atıp, sılkıp, babaylarnı aldılar.Ekı hanım alındı aynı gecede: Salya Mendu-Fazıl hanım,Dobruca’nın ilk şairesı ve Sultan Fazıl hanım, Necıp effendının hanımı.Bır buçük sene geştı andan ve mından, ailelerıne gızlı qaber saulıqların bıldırgeşık!
    Prof. dr. Marian Kojok, tarihçı, dekan ve universitate profesoru Ovidiu Kostencı Universite
tınde,”Tatarlar Romenlerın Tarihınde”, 2004. s.161-281 kitabında KGB’nın anketını arşivden alıp bıldıre.Bo arşivge erkezın kırmege aqqı yok.Anketke kore butun Necıp Hacı Fazıl’ın grubı Romanya’ğa ve Sovyetlerge hayinlık etken tatar milliyetçıler ağır ve kop senelerge mahpus cezasın aldılar.Profesorın maqalesı şo serlevasıman aşıla: “1953 Senesı Dobruca Tatarların Tarihınde” ve paralela yasay romenlerın milliyetçılerımen bızımkılerge: İulyu Manyu, N.Rıdesku, İ.Flueraş. Başta Qırım’dan kelgenlerın adları ve mesuliyetlerı yazıla ve sonra Kostencı’den qapalğanlar, Dobrucalı ve romen vatandaşları geşırılgenler uzun listege.Qırım’dan qaşaqlar: Abduramidov Aydul Cemil, komitet başqanı (qaysı komitet bılınmy),
Kurtseytov Eredjen, komitetın yardımcı başqanı, Camanov Mamet, propaganda reisı, Ablay Feumi, dini reisı, Sadık Fazıl, dini yardımcı, Husein Appan, administratsya başqanı,v.b, epısı 24 ve ızlarında polis bar.Bo kışıler qarala, tabılmadan.Adları yanlış yazılğan.
    1949-1953 senelerınde Dobruca’lıların arasında 15 kışının tabelı mahpus uşun bellene ve onların Qırım’nı qurtarmağa çalışqanları bılıne ve onlar uşun ceza ıstele:
Irsmambet Yusuf, Mustecep Husein, Memet Mendu, Ali Osman Becmambet, Memet Ali Vani, Abdula Teofik İsleam, Serafedin İbraim, Sultan Fazıl,Salya Mendu,Nazif Canakay, Cafer Yusuf, Şaip Veli Abdula, Amet Mustafa, Malik Kadır, Enan Kurtmola ve Kıruntu Ştefan.Qabatları: gizlı organizatsyasını qurıp tatar milliy areketının canlandırğanlar (kop kitap yazdıq bu konuda, tekmıl listelermen).
    Qırım’ın qurtulması uşun ve bağımsız devlet bolması uşun propaganda yasağanlar; Türkiye’ge casuslıq yapqanlar; para, aşayt ve üy berıp almanlarman bırlıkte çalışqan qırımtatalarını qoruğanlar; bolar harb vaqıtından berli polisın koz aldında. (1942- 1943) Ve sonra interogatoryu yasala bırer, bırer cezaları berılıp, 500 sene.Onların davası pıtmezden evel ta başqaları alına mahpuske, sayı yüzge yaqınlap, illa epısı Qırım uşun qapalmay, bek kobı romen politikasına kırışe sovyetlerge qarşı ve tufek saqlay, vergı odemiy kanal ışlerıne zorman aketıleler, bazısı ankette tura 3 sene, ceza berılmeden qaytıp kele üyune.
    Şımdı,1990 dan sonra, erkez milliyetçı boldı ve qırımçı!Aqıyqatnı bılgenlerde az, turmadan aqqan seneler ebediyetke qavuştırıp asıl bılgenlernı.
    Bızım listemızde 50 kışı Qırım-Sovyetlerden bar, epısı qapalğan 1948-1950 senelerınde.Esabımız en az 500 kışı geştı ya qaldı o senelerde Romanye’de . Bugun, 10 qırımlı bardır ta hayatta artıq romen vatandaşlığını alğan (Kostencı ilınde 4 tane barlar, Braşov’da 2, Bukreşte 4 = 10.Onların balaları artıq romen vatandaşları boldılar.

***

    Elbette sayıları ve adları kop yanlışlıq ışınde. Bırıncı qapalğanlar qırımcılıq ve tatarcılıq qabatımen, oğa türkçılıknı de koşsaq, 16 kışılı listede bır romen bar, o da Necıp Ef.çalıştırğan işçısı, Kıruntu. Anketlerın kotek ve qorqıtmaqnın ışınde bolğanın artıq erkez bıle.Ağır daqıyqalarda, zavallı ocalarımız, zavallı babaylar, qartbabaylar ve teyzelerımız, kop suçlı sorğılarnı anlayalmadan ya da dayanalmadan, milliy cük etıp tanığanlar.Onların en balaban qabatlerı bolğan sovyetlerge qarşı kelmelerı ve Türkiye’ge informatsya bermelerı.Alay bo, tarihın cilvesı bolğan mesele şo: bo milliyetçıler qurtulğan Qırım’da bolacaq ministerlıknı bolışkenler oz aralarında!?Şımdı, onlarda bıle edıler bo ışın alay ekenın.İlla bızım Tatar dernegı 1990 dan sonra, nevaqıt men yazdım ve anıdım şehitlernı, qırımcılıqnı ve milliy dava yolında mahpus alğanlarnı, şehit tabıp, (Yaşar Memedemin, Altay Kerim ve Niat Osman) milletın arasına dağıttılar şo sozlernı: politik cezalı tatarlar bır-bırını kotekte tutturğanlar; Qırım’da ministrı bolmağa azırlengenler; para ve başqa ediyeler alğanlar qarağan qırımlılarından.
    Günah! Balaban guna milliyetçılerımızın hatıralarına, hafızasına. Cezalar ağır ele qırımcılığın qatına romen partidınde bolğanlar uşun!
    Uş kışı omırce ceza ala ve sonra 25 cıl bola, putun listenın cezaları korınıp:
1. Irsmambet Yusuf, yuksek satıcı cinaî, yabancı ulkege suikast, omırce ceza, malı alına.
2. Mustecep Husein, İdem
3. Memet Mendu, İdem (Mustecep Ulkusal’ın ve Necıp H.Fazıl’ın doğmış kiyevlerı.
Bo uş lider 1951 de Türkiye’men mektupleşkenler ve ministerlık tuşungenler!Yalan.
4. Ali Osman Bekmambet, 20 sene, onı Qırım uşun ve Romanya emniyetıne qarşı dep.
5. Abdula Teofik İsleam, 12 sene, Qırım uşun Sovyetlerge qarşı.
6. Ceanaqay Nazif, 5 sene, Qırım uşun Sovyetlerge qarşı.
7. Amet Mustafa,10 sene, Qırım uşun ve sovyetlerge qarşı.
8. Enan Kurtmola, 10 sene Qırım uşun ve sovyetlerge qarşı.
9. Sultan Fazıl, 8 sene, Qırım uşun ve sovyetlerge qarşı
10. Şaip Veli Abdula,7 sene, Qırım uşun ve sovyetlerge qarşı, miliy propaganda yapqan caşlarman.
11. Malik Kadır, 7 sene, Qırım uşun ve sovyetlerge qarşı.
12. Serafedin İbraim,10 sene,Qırım uşun ve sovyetlerge qarşı.
13. Kıruntu Ştefan,10 sene, suç ortaqlığı, qırımlı saqlağan ve Necıp’nın kışısı
14. Salya Memet Mendu (Fazıl), 5 sene, Qırım uşun ve sovyetlerge qarşı.
15. Cafer İusuf, 8 sene, Qırım uşun ve sovyetlerge qarşı.
16. Memet Ali Vani, 15 sene, Qırım uşun ve sovyetlerge qarşı.
    Davanı tekrarlamaq ıstegınıde, epısı red etıle, ceza aqqıman berıldı cevabında: romen topraqlarında yaşayıp, bonlar sovyetlerge qarşı kelgenler ve sovyetlerge cinaetlık etkenlernı qoruğanlar; milliyetçılık etkenler ve hükümetke qarşı kelgenler, dep.
    (Maryan Kojok, Romenlerın Tarihınde Tatarlar, I cılt, 2004,    s.161-281)

    Menım yasağan listemde politik cezalıların sayısı 98-ge keldı ve bonların ışınde Qırımcılıq etmeden, tarla ve mal uşun deviz cezası alğanlar bar, sayıları 46. Esap etkende, 51 tatar Qırım uşun ve Milli Dava uşun Romanya’da mahpuslerde ole ve cezalı bolıp senelerce qala. Asıl sayı 52, ankette ottırılgen Necıp Hacı Fazıl eş bır yerde yazılı tuvıl.Onı dünya qırımtatarları Milliy Şehit ettı 2006 da Romanya’da Sepozyumda, ve sonra 2009 da, Dünya Qırımtatar Kongresınde, Qırım’da.
    Esapqa alınğan rekurs, dava tekrarlanması şo qararnı ala 04.11.1953, no.1190: Mustafa Amet,10 seneden 3 sene; Salya Mendu Memet, 5 seneden, 3 sene. İmza Petresku Aleksandru, general albay ve dava prezidentı.
    Üylerınden koterılıp cezalı yer berılıp emde mal-mulk alınıp şekken tatarların sayısı 26 aile, kışı sayısı 32.Zan etkenıme kore, sayı fazla bolar, az bolalmaz, çünkü men Tulça ilıne barıp yazalmadım, balalıqtaqı hatıralarımnı qullandım sade.
    Polisnın dokumantları bo yerde toqtala. Yazğan kitaplarımda politik cezalıların balalarıman, oldukça, bılgıler toplap hayattaqı ve evraqtaqı bılgılernı bırleştırdım,tarihın bo qanlı sayfasıman, çünkü, ekı nesılnı qarap ettı komunizma degen cinayet! 47 cıl devırı bugunde sürgen qarıştırmaqlar, er neğadar yazsaqta, pıtmez –cıtmez balalığımızın masalına benzeyerek, unutulğan ya bılınmegen kışı, dert, basqı kenede korunıp mesuliyetnı ağırlaştıra!Kitaplarğa cerı bolmağanlar, çünkü oz kuvetımızmen azırledık o kitaplarnı, Emel dergımızde yazılğandır.Maqaleler: Komunizmağa Karşı Cenkte, I,II; Dobruca Tatarların Balabanları (Büyüklerı); Emel Mecmuası ve Qırım Davası; Komunizmağa Karşı Cenkte Bılıngen ya Bılınmegen Tatar Şehitlerı ve Kultur, Din Zulumı; Qırımtatar Hanımların Haysiyetı Komunist Mahpuslerınde; Şefkadin Reşid’nın Hatıraları; Kımlık ve Vatan Hasretlıgı; v.b. yaqın er sayısında mecmuamızın, ekı tılde, romence ve qırımtatarca (türkçe) yazıldılar ve devam eteler.
    Qırım uşun cezaların pıtırıp qaytqan sonra da, bo kışılerın ve balaların hayatları aynı ağırlıqların, fıqarelıgın ve aqsızlıqların ışınde devam etkendır.Iş meselesı ağır edı, ışsızde otmeklıgın tapmaq şaresı korunmez edı; ocalar, imam-hatipler aynı mesleknı alabıldıler anca 5-6 yıl sonra, oğa qadar mektepsız ışçı bolıp çalıştılar ve bazıları aylelerınıde çeşıtlı sebeplerden qayb ettıler. Onlar mahpusten emniyet kâtlerını imzalap şıqtılar ve ara-sıra polis onlarnı sorğılarğa çektı ve şektırdı ve qorqıttı! En balaban qorqı şo eken: “Ayt! Aytmasan, balannı korersın bo yerde!”
    Vatanları uşun olım, mahpus, aqsızlıq şekkenler Qırım’nı kormedıler, bugunkı serbestlıknıde umit bıle etalmadılar! Romenlerın vatansüyer konferanslarına barğanda, bızımkılerın “kormegen Vatan uşun olgenlerını” aytqanda, gurur tuyğamandır!Milli şairımız, Memet Niyazi 1915 senelerınde yaza “Mektep ve aile ”mecmuasında ki tatarların koylerın bırısıne o yıllarda romence yazılğan jurnal kele.Eş bır kımse, ne oca, ne muallim ne seminar talebesı, bırısı de oquyalmay! Zamanın ağır şartların bugun anca tuyunıp bız yazabılemız ki 2000 senelerınde qırımtatarca jurnalı kele aynı tatar koyıne. Bırev oquyalmay! Atalar aytqanlar: ”Bır milletnı cöytmağa ıstesen, tılın al!”
    Eger tarihnı bıldıre bılsek caşlarımızğa, aytıp ve yazıp er neqadar onlar oqumasalarda oz tarihlerıne kereklı bılgılernı, ne tatarca ne de romence, anlaşılar ki bız bo topraqların en eskı balasımızdır! Avarlardan başlasaq, kıpçaq-peçenek soylarına kelıp onların 300 sene bo yerlerde devlet yaratqanların ve bonday, bugunkı romenlerın tarihi temelın ve tıl yapıntısın balaban tesirler altında bıraqıp, ozımıznı medeniyet saybı kıbı tanırmız ve Ulkusal’ın yazğanlarına “Hatıralar” kitabında ki Batı bıznı alen ta “barbar”-yabani kormekte, dep, cevapnı bılıp ve quvanıp bergen bolarmız!
    1947 senesınde aşlıq boldı ulkede, Dobruca qurtuldı, başqa yerlerden kelıp yardım ıstegen kop boldı, ve bızım tatarlar insaniyetlıklerınnı bıldırdıler. (Tatarlar, II –cılt)
    Cemiyetımızde parmaqman sayıla edı oquğanlar, kobısı ulkede Seminar pıtırgenler, az bırısı Türkiye’de ya da Mısır’da oqıp gerı bızge dongenler.Ondaqı hayatqa alışıp donmegenlerın sayısı kop boldı, komunizmanın zamanında bo collar aqıyqaten qapalıp. Oquğan ve milliyetçı aileden yetışkenım uşun, 1990 dan sonraqı deyelım serbest dünyağa kırgen son, sıftı olaraq yazabıldım romenlerın butun ulkege cayılğan jurnallarına, ”Adevırul”’ğa (Aqıyqat) Çelebi Cihan’ın adisesını ve bızım qırımcılıq etıp qapalğanların listesını.Adımnı atqanda tuşunemen şonı: bız qatsekte azmız ve adaşıp qalğanmız bo hıristiyanlığın ışınde.Anca onların kulturıne kırıp atlarmız sınırlardan tışarı, tanıtarmız oz kımlıgımıznı! Çevırgen kitaplarım, ekı tılde, taraf alğan sempozyumlarım, yazarların bırlıgıne kırışken sozlerım ve yazğanlarım, anca bo colnı aşıp milletımın qıymetını tanıta bıldım. Elbette, 10 senenı atlatqan çalışmalarım Piteşt Politik Cezalıların Dev Tomlarında, Kostencı “Datina”jurnalında ve Romen Milliy Kulturını Qoruğan İl Merkezi kıbı toplantılarda oz milletımın “aile ve terbiye“ medeniyetını anlatqanda, romen ilim adamı desın” hanım, sız bızge tatarlarnı süydureceksınız”, mağa bır milli qazanş kıbı keldı.
    Asılında Tatar dernegınde yazğanlarım“yasaq” bolğanson aştım bo colnı, romenlerın inteligent
syasına qol uzatıp.Ve bo adımlar becerıklı boldılar.Elbette utandırıcı hal yaratqandır o bızım dernegının aftalarca surgen ilânı jurnallarda, buyur etıp“oquğanlarnı” alfabet qurmağa!? Qaydan, qaysı cahillıkten kele bonday millet utandırıcı ilân? Bız beş alfabet denıştırıp asırlar boyınca dünyanın kulturını zengınleştırgen milletmızdır!? Qaysı Moskovalı ya da Qazanlı 1995 te “alfabet”lık qarap cahilleştırmege ıstey?!
    Bo colda en kereklı ış Qırım’dan kelgen tarih ve kultur sayfaların tanıttırmaq edı.Bız qaydan ve neşın keldık bır vaqıtta Osmanlı ulkesı bolğan topraqlarğa, Dobruca Türk Paşalığı’na; Qırım’da kurğan medeniyetnı bılmek ve bıldırmek, yani, şairece, “cıpnı qopqan yerınden baylamaq!” Bırıncı ıstek kultur ve edebiyat, tıl bırleşmesı bolğanı uşun çalıştım Romanye’de Qırım’nı ve onın dünyada gururlı cerını bıldırıp, milletıme Vatan ve Millet duygusını aşlamağa.Eşte qolay tuvıl.
    “Emel” mecmuasının 13 no Ocaq 2007 cıl 76 sayısında yazğan etudım”Qırımtatar Kalkının Balaban Faciasından Milli Problemler ve Vatan Davamız, s.31-36, bonday bır kereknı qarşılay. Bo etudnın prensiplerı bar:
- artistler, şairler, diger oquğanlar, Promete şahsiyetınde bolğanlar, zamanın sedası bolıp tanılğanlar ve tarihın unutturıcı adetını cengenler;
- Romanya’nın 47 senelık komunist terorunda ekı vaziyet meydanlaşa:
    a- sistemde yaşamağan anlayalmaz bolğanlarnı
    b- 23 cıl geşsede bızım”inkilâbımızdan” sistem denışmedı.
- 1930 cıllarında milliy şuurı canlana, Mustecep Ulkusal Qırım Qurtulış Davasını ilân
 ete, ve sovyetlerın yıqılacağın bıldıre.
- 1917 de, 1941 de Vatanğa qaytu fikırı canlandıra ve ayaqlandıra Dobruca tatarlarını.
- Milliy fırqalar, jurnallar, kitaplar, konferanslar ve“Emel”mecm.bugunde bar:1930-2010
- Bır milletın balaları bolğanımıznı kosterdık,bız Dobruca’da yaşağanlar 1943-te ve sonra, bugunın tarihıne borclı qalıp!
- Mahpusler ve zulümlar, surgunler, bırleştırdıler.
- 1990 artıq colnı aşıp initsyativa- qırış adımını bekley.
- Milliy Davamız Qurtuluş kununeşık surmege mecbur.
- Hürriyet uşun şehit yaratqan millet qayb bolamaz.
- Romenlerın 1.500.000 – 2.000.000 politik cezalıların yanına bızım 130 tatarnı qoştıq.

 “Komunist Devrının Mankurtları”maqalemde (Emel, no.20, İulye-Temmuz 2008, cıl 78) ve onı Piteşt Sempozyumına azırlegende, meydanğa saldım aşadaqı milliy prensiplernı:
- Qırım’da bolğan facia bağlantılı Dobruca’da zulümlerge;
- Mankurt sozını Juan-Juanlardan komunizmanın beyin yıqamasına bağlantı
- Tatar milletlerıne qayerde bolsalarda “Qırım”arzısı yasaq etıldı
- Mankurtlıq Romanye’de 1945 cılıman ketırıldı Kızıl Ordının tarafından.
- Komunizmanın Mankurtlığına qarşı kelgenlerın sayısı bılınmez, ne Qırım’da ne de
 Romanye’de: Nayman Ana ve Sabriye Erecepova ve Salya Mendu ve Sultan Fazıl.
- komunistlerın yaratqan mankurtlarının psiholocyıası: yukselmek, ele kadavrağa bıle basıp;alçaq; rezil; qaba; ayvan kuşlı; paranoya; hile;kıbırlı, v.b.
Sosyal hayatnı anlamaq uşun ve bolğanların resımın kozlerımızın aldına ketırmek uşun aqılımzdan geşıriyık şo allernı:
- 1945 te, sonra 1948de, aydınlar, ocalar, qapaldılar, koylerdekı camılerın qapıları qapalıp cüma namazları qılınmadı, cenazeler malınde ciyılmadı.
- yabancı ulkelerde ve dini mektep pıtırgenler ışke zor alındı ve dayma qorqıman yaşadılar 1945 ten 1990 senesıne qadar, bazıları şımdıde.
- koy tatar mekteplerı, dort sınıflı yasaq boldı- 1948 de.
- orf-adet, kultur üylerı, tyatro oz ana tılınde, kitap yazmaq ya da yabancı serbest Islam dünyasından ketırmek, yasaq.
- Kapitalist sistemıne er bır turlı qatnamaq yasaq boldı.
- tarihnı denıştırıp ve yalanlarnı oqutıp caşlarğa, milletımız gerı, vahşi ve imperyalist boldı; menım nesılım tarih derslerınde utana edık bızge dair berılgen bılgılerge.
- mecmua ve jurnal 47-50 sene çıqmadı oz ana tılımızde, bılınmedı ekı Cihan Cenk arasındaqı çıqqan jurnallar, Emel mecmuasında yazğan milliyetçıler qapalğan son,mecmua da ateşke atıldı, bus-butun unutulıp.
- “Emel” mecmuası uşun anket etılgen ve yaman kotek berılgen aydınlarımız: Necıp Hacı Fazıl,ankette ottırıldı, Sultan Fazıl,Mendu Memet, Salya Fazıl-Mendu, Şaip Veli Abdula, Irsmambet Yusuf, Sabriye Yusuf, Memet Vani, Ali Osman Bekmambet, Malık Kadır, Teufik Isleam, v.b.
Sorğılar:qayda arıfler? paranı qaydan aldı Mustecep ve Necıp? kım yazdı?
- 1952-1953 anketlerınde kotek aşadı şairlerımız, bılgenıme kore, Şaip Veli Abdula, babam 1931 senesınde “Emel” de yazılğan şiirı uşun.
- Mecdiye Musulman Seminarı qapaldı, başta okul kıbı ve bılgı kıbı azalıp.
- Tatar Pedagojik Liçevı aşıldı profesor bolmadan onday mektepke ve koylerde, dort sınıfnı anca pıtırgen zayf talebeler toplanıp ketırıldı.
- Türk ya Tatar dünyasıman bağlantılar kesıldı
- Qazan tatarlarının tılı ana-tılı kıbı oquldı.
- Moskova ve Qazan universitetlerıne en zayf talebe, komunist balası bolğanı uşun bursman cıberıldıler.
- Vatan, Qırım,Türkiye yasaq boldı ve liderlerın adıda: Mustecep Ulkusal, Necıp Hacı Fazıl; bırıncısıne sade”topal” denıldı, ekıncısıne “millet duşmanı”.
- Qıymetlı şarqılar ve şiirler, maneler ideologyasını denıştırdıler, Qırım deycegımızge
 “koyım” denıldı, Aqyar’ğa ve Siberya’ğa berıldı mındaqı koylerın adları.
- komunistler ulların sunnet toyların saqlı ya da uzaq yerlerde ettırdıler.
- Hıdırlez, yenılık ve tabiyatın tırılgenın şenlıgınden, olılerın anılması boldı.
- mektep yasap ve kultur sayıbı bolğan ocaların cerıne, onlar qapalğanda, cahiller keldıler ve milletın medeniyetıne fena tesırler ketırdıler.
    Terorlı devırnı anlamaq uşun, komunizmanı sade kitaplardan bılgenler uşun ve kelecek nesıllerge ders kıbı anlatayiq “qırımlıların” yaqalanmasını Romanye’de, 1952de:
 “Duguncı (Nuntaşi) denılgen tatar noğayların koyı 55 km uzaqlığında Kostencı’ge. Şubatın başında
Qaramuratlı Kalil aqay kele sekız balalı Cafer oca-aqayın üyune bır ricaman:”canım, qardaşım, uş kı
şım bar qırımlı, bır qaş kunge al sen!”O kışler dr.İsmayl ve hanımı bırde qızları Enise. Duguncı ocası,
qabul ete musafırlernı, bır qaş kun bola bır qaş ay.18 Nisan 1952 kunu, Hıdırlez kunı, butun koy derege ketmege azırlengende, koyge ocanın üyune doğrılap bır GAZ, teren, yani topraq collarda cürgen maşina kele.Cafer efendının ulı, Cengiz Yusuf ef. o zaman 16 yaşında. Anlamadan meselenın qayda urcağını,
arqadaşıman o GAZ maşinasından pompa alıp pisikletasın şışırmege tuşune.Babası yoq üyde, şolde azırlık kore Qıdırlezge.Sivil kıyımlı polisler üynı aqtarğanlar. Yoq kımse.
- Banditler (haydutlar) qayda? Haydutlar qayda? dep, başlağanlar baqırmağa.Nevaqıt babası şolden kelgen, er alde keşıkmeden, bırev qaber etıp, onı koteklemege başlağanlar polisler.İteklep, cığıp, tursatıp, üyden şığarğanlar ve turmadan soravnı qışqırğanlar.O zaman oca efendımız aytqan:
- Üyun tavanındalar!
    Eş qarşı turmadan poliske, dr.İsmayl, hanımı ve qızı teslım bolğanlar.Polisler doğrı kelgenler, bılıp em kım bar, em qayda. Epısın maşinağa totırıp ketkenler. 1966–da, qurtulıp kelgende oca ef. o zaman alğanlar onın savlıq qaberın, dep aytayıq. Aqraba, arqadaş, aqran, bolar pıteler bonday faciada! Sade bır şıngene, o koyın cemaatınden, yardım etken ve utandırğan ...
    Cezaların pıtırmeden, bır sene evel bazıları, fazlasıman bazıları, omırce 25 sene bolıp, bazılarına, er alde, bılıngen ve bılınmegen aq ve aqsızlıqlar ışınde, kenede qorlanmağa, onlar ve ailelerı, ele oquyalmay qalğan balaları, zülumnı şekmekte omırlerın geşırdıler, umit bıle etalmadan qurtuluşqa, yani komunizmanın batmasına. ”1964 senesınde Romanya qanun şığardı Batı’nın bergen qararlarına ve insani Haq denılgen qanunlarğa kore, ve butun, butun politik cezalılar serbest bıraqıldılar... Uş ay otmeklerın programları denıştı, semırıp keldıler,illa ust-başlarında camau ve cıp bolıp qalğan pasmalar, neden geşkenlerın ve qaydan şıqqanların anlata edı.Oldıler ep o qorqıman, bırşey-bırşey aytmadan!
    Ekı nesılnı berbat, qarap etken Moskova emırlerı bıznıde caqtılar.
    Cengiz bey 1999 senesınde, nevaqıt Enise Memet hanım, şımdı Bahçisaray da Romanya’ğa kele, koruşeler, koruşemız!İşte bızım tarihımız!

***
Türk Tatar Milletının Asılı
(ozet)

    M.Ö 2000 yıllarında, Orta Asya’da Proto-Türkler,Türklerin ataları yaşağan.2000-1000 M.Ö. Türk kavimlerı,Altaylar,dünya altın industryasının merkezını quralar ve sonra Sibirya’nın güneyine (Est) koşeler, Qara Denizge cetışıp ve yerleşıp.Bazı bolgelerde türkler “türk mogollarman” qarışmaqtalar. Kulturlerı ustun bolğanı uşun,onlar türkleşmekteler. Çin tarihlerı 1766 M.Ö. bozqırlarğa dair qonuşalar.Bırıncı,1328 M.Ö. çinler türk kelimelerını qullanalar bızlerge dair, “tik”. Yunanlar, latinler “yurkae,Turkaye” degende, bundan 3.300 yıl evel.
    “Türk” kelimesının mânası: türük (duruk) demek quvetlı ve bo söz sadece bır qavimnın bır milletnın,bır tribnın adı eken. M.S.(e.n.) VI –cı asırın ortalarında, Koktürkler (Gök türkler) epısı qavimlernı zapt eteler, turk adını ısteyip. Boğa qadar bılıngen isımler:hun, avar, tabğaç, kırgız, karluk, yağma, çiğil, oğuz, türkeş, uygur, hazar, bulgar, peçenek, kıpçak, çuvaş.
    Eskı zamanın destanları anlatalar:Ergenekon Destanı,Şah-Name, (Firdousi, fragm,kıta, Afrâsyâb) M.Ö. 330 da türk kavimlerı uzanalar İranğa, Kafkasya’ğa, Doğu Avrupa’ğa, (Est) Balkanlar’ğa Anadolu’ğa.
    Cografya dağılması turk-tatarların: Asya (Japonya, Filipine) batı Avrupa (Vest) Kuzey (Nord) Afrika; bo yerlerde hâkimiyet (state indep.) qurğanlar,bugun çekılıp ve ya ırıp (asimile bolıp) .Zamanımızda 100.000 milyon insan türkçe qonuşa,yerlerı Türkiye, Kuzey Makedonya, Kıbrıs, Dobruca ve Deliorman, Dağıstan, Kuzey (Nord) Kafkasya, Astrahan, Orenburg, Tatarıstan, Başkurdistan, Turkistan, Yakutistan, Altaylar. Neden ya qayerlerge ketıp yerleşkenler? Kavimler arasında anlaşmamazlıq, cenkler (harbler) barmı? genış ormanlar, balaban bozqırlar, (step) cöllar, türk karakterine tesir etken faktördır. Çiftçilik ve hayvancılık tarih qaderımıznı çözgen (çizmiş) Bo balaban cografya atlını ıstegen, “türklerın, tatarların, atlarıman barabar tuvğanları sayılır (sanılır)”degenler hıristiyan tarihçılerı.
    Türk tatar milletı natüralist ekenler, tabiat quvetlerıne (forţele naturii) tabınğanlar
(taparlardı). En büyuk tanrıları Kok (Gök) tanrısı edı. Tarih kostere cesaretlı bolğanların: bır avuş tatar (turk) Çin dayın, Hindistan kıbı, âlemlerın içine kırgenler, devlet qurğanlar, cenılgen milletlerge dini serbestlık berıp. İlk defa “yabgu” sonra “kağan,hâkan, han isimini bergenler (M.Ö. 216 –dan sonra).
    İlk hanedânlıqlar (dinastii) Tabgaç ve Avar hanedanları (216-394 M.S.) Yabgusu 394-552 Avar; Kokturkler (Göktürkler) 552-745; bo zamanda türk,tatar ordusı qurula, Asya’nın en guçlı askerı kıbı. Kokturk bayrağı: altından qurt başı (lup) 705-710 yıllarda,yani Hâkanlığın büyuklık çağlarından bırınde türk ordusı 230.000 atlı edı.
    Koktürklerın taht şeerı (capitala) Ötüken edı; 1935 yenıden boldı. Bırıncı yazılarda onlarındır,Koktürk yazısı denılıp, ve ya Orhon yazıtları dep. Uş balaban kitabedır, taşta oyulğan. Onlardan basılğan paralar ve yazılar qaldı.Sonra tahta, ağaç ve kâğıt yazıları bola. 700-716 da araplardan islâmiyeti alamız,ordı çinlermen cenkte ekende türk-arap bırlıgı yasala.İslam dini Orta Asya da cayıla VIII-cı asırda. Butun türkçe konuşqan kavimlerge milliy “türk” adı berıle. Koktürkler koterıle VI-cı asırda ve VI-VIII asırlar aralarında qırğızlar 200.000 den 2 miliyon nufusına keşmekte.
    Koktürk (Orhon) bilge Kagan yazısı (730-735 yyl, uş anıt, Kul Tiginde qırışe) Bo yazıtlar milliyetçılık kostermekte,tıl zengın, cümleler qısqa, medeniyetımıznı anlata:
 “Turk Oğuz Beğlerı, budun eşitin! Uze tenri basmasar, asra yır telin meser,Turk budun, ilinin torunu kem atatı? Uçdı Turk budun ertez okun! Budun atı kusı yık bolmasın tigin, Türk budun uçun tun udemadım,kunduz olımadım; inim Kul Tigin bırle, ekı şad bırle oluytı qazğandım. Anca qazğanıp bırıkı budunug et sub kılmadım.”
    Türkçesı: “Türk, Oğuz beyleri! Türk Milleti, işitin! Yukarıda gök yüzü çökmedikçe, aşağıda yer delinmedikçe, Türk Milleti,ülkeni,töreni (ceremonyalar) kim bozabilir?Ey, Türk Milleti, kendine dön! Milletin adı, sanı, yok olmasın diye, Türk Milleti için gece uyumadım, gündüz oturmadım. Kardeşim Kul Tigin ve iki şad ile olesiye, bitesiye çalıştım. Bukadar cehdet (lupte?) tim ve birlik halindeki milleti dağıtmadım.”

Sintez: Ural-altay tıllerın grupası:

1. ugro-finik (macar ve finlandya)
2. altay tıllerı (türk ve mongol)
    Türk tilleri gurup yapımında: bulgar, oğuz, kıpçak, karluk.

Onlar: çüvaş, oğuz, (bulgar oğuzı ve selcük oğuzı, asılında uzlar ve uz tılı; peçenekler, turkmenler, gagauzlar, azerbaycanlar, osmanlı turkçesı; ve kıpçak grubı: kuman ya polovtsyan, karaym, kumık, karaçaev-balkar, qırımtatar, başkır, kazah, kalpak, bazı lehçelerı uzbek tılının, noğay, karakalpak, uygur, tuvin, yakuts, hakasa, şora; tatar tılınde uş lehçe bar- merkezı, (Volga etrafı), batı Volga ve doğu Volga. Edebiyat tılı XVI-cı asırdan bılıne, uygur tılının tesırlerı korunıp eskı tılde.XI-cı asırda araplar tatar tılın okudılar ders kıbı, ruslar Orta Çağ’ın yarısında, nevaqıt Qırım Hanlığı en yuksek tekâmulını alğanda.
    Sorbona’da oqulması teklif etılgenın de bılemız.

***

Not: Romanya’da qırımtatar tılınde oqumaq ve yazmaq meselesı şonday: Bırıncı senelerge dair bılgı yoq;1900 den sonra tatar koy mekteplerınde din derslerı arapça tutulğan, qonuşma ve esap derslerı oz ana-tılımızde bolıp, yani qırımtatarca. Uş –dort koyge bır medrese qurulğan.1930-1940 senelerınde balabanlarımız bo meselenı qonuşıp qarar alğanlar, I-IV sınıflar qırımtatarca oqusunlar, ondan sonra türkçe.İsmayl Otar beynı tanıdım ve bonı üyrendım.Zamanın kitaplarına ve jurnallarına qarasaq, onlar türkçe, bazı bır tatarcağa yaqın türkçede, yani “ortaq türkçe” de yazğanlar.Balalığımnı hatırlağanda, üyumuzge oquğanlar toplaşqanda, etraf millet, musafırlerın qonuşqanların seslegende, ayta edıler: “malumatça qonuşula”.İnteligentsyamız türkçe qonuştı, o zamanlar türk tılının ve kulturının tesirı quvetlı boldı. Komunizma devırınde Türkiye colları qapaldı, oquğanlar mahpuste ya da cemiyetın kenarına atıldı, romencemız malumatça bolıp, tılımız oksız qaldı.Bırıncı yasağan adımım tatar tılınde Kostencı Radiosında qonuşmalarım bolğandır.Ve, o senelerde, 1991-1995 lerde, “qonuş türkçe, teran nazık” depte aytıldı ozıme.Men colımda qaldım, ana tılımın zengınlıgın cürekten bılıp, bızım oğa qarşı yanlış davranğanımıznı da tuyunıp. Hatta oyerge cetıştık, Memet dep aytsak Mehmet Niyazi’nı alçalaymız, fikirnı Nyat Osman toplantılarımızın bırısınde aytıp menım yanlışım şığardı!Romenlerın edebiyatlarında en yuksek korevnı tutqan Mihay Eminesku’nın “Tan Yıldızı” poemasını(89 katren) ana tılıme, qırımtatarcasına çevırdım 1992 de ve ıstegım şo edı- tılımızın zengınlıgın anlatmağa oz milletıme. Nevaqıt Romanya’da yaşağan gençler “romence yaz, tatarcanı oquyalmaymız” dedıler, ekı tılde, qırımtatarca ve romence yazmağa devam ettım: eş olmaydım bızım nesilımızde ana-tılımın sonı kelmesın, dep. Elbette, Romanyada yaşağanlar butun millet uşun ornek bolalmazlar, illa colnı aşıp yenılık ketırmesı zor.
    Er alde iqbalsızlıq ekendır, 1990 dan ve 2014 lergeşık, tatar dernegın başında kültürsız ve haysiyetsız insanlar boldı.

ROMANYA DA QIRIMTATAR EDEBİYATI’na dayır bılgıler
Motto: “Bır milletnı cöytmağa ıstesen, başta tılın al!”


    Medeniyet sayıbı, Şanlı Zaferler qazanğan, Altın Ordı Devletının ve Qırım Hanlığının dünyağa ornek etıp kostergen milletın balaları, işte, bızmız! Ve bızım edebiyatımız da, tılımızde, asırlar boyunca zengınleşıp artqan.
    Osmanlılardan qalğan arşivlerden bılemız ki, bız, 1862 de Kırım’dan son koşmeler bolıp, cerleştık Romanye’ ge, zamanın Türk Paşalığına, bellı Dobruca’ğa, Abdulmecid Sultanın (1839- 1861) modern idaresın ışınde.
    Sayımız yaqın bır milion bolğanı anlaşıla, turmadan koşıp azalğanımızda canıqlı haqikat. Prof. Feuzi Yakubov nın aytqanınday Qırımtatar Edebiyatının Tarihınde: ”edebiyat bır cetemen yıldızdır, tarih kuyusıdır, konkret bır devırde olıp keçken vakyalar ve ceryanların kuzgüsidir”, kültür yaratqan ve ilerletken ecdadımız, neğadar ağır vaziyette kaşsada Vatanından, cerşleşken “ak toprağında” tılın ve edebiyatın kıymetın bılıp yaşağan!
    Qırımtatarlığımız bızge er zaman bugunkısındiy milli gururumuznı canlandırır! Qırımdan otnı sondırmiy ketırgen qartlarımız qaytmak umidımen, ep şo umitmen tılın emde o tılde, ana tılde bılıngen masalların, destanların, hikayelerın, şınların, cırların, manelerın, şiirlerın, yıllarca qoruğanlar!
    1947- lergeşık Dobruca da qız üylenmez edı “Kuran’sız, qavkaz quşaqsız ve qatipe şalsız!”Ana terbiyesın milli duyguları evlatlarına Qırım nı unutturmaycak, ondan ketırılgen cırlar, şiirler, masallar, anadan balaga mal bolıp milletımıznı cöymaycak.
    Bız Qırım’ dan şıqqanda edebiyatımız ve tılımız qurulgan ve genışlegen stad ışınde, Riza Fazıl ağamızın bağışlağan çalışmalarından bılgı alıp, yazdıq Memet Niyazı’yımızın “Olımsız Şiirlerı” kitabımızda yazarlarımızın adların, dünyağa bıldırmek ve caşlarnı meraqlandırmaq niyetımen.
    Vatan asretıne canıp-songen atalar “Kok-Koz Bayarnı” şalıp, “Akıyar” nı şalıp, şın uydurup toy ve Cıyınlarda, alman ve ya bulğar ya da romen sözlerımen bozmadan, tılımızın öz genışlemesını ayırğanlar.
    1917 de bızde ordı quruldı, gonullıler Qırım nı urtarmak uşun askeri azırlık korıp; tufek, mıltık, para, aşayt azırlendı.
    Tılımızın zengınlıgıne ve armoni guzellıgıne ornek beremız:
“Bızaular sıyır, Qozular Qoy, kunnar biye,
Dünyağa evlat kelgenın erkez süye.
Beş kun bolğan dünyanı qırq etiyık
Oynayıqta kuliyık, zevk etiyık.
Ayda ketsın, ketiyık, mın atıma
Dost ekenın bıliyım, kel katıma.”
.........................................................
Ayday manlay, yayday qaş, çolpanday koz
Oymaşıq day avızdan, şekerdiy söz.
Yazda aşqan gullerın men bolayım,
On tızıne yaslanıp, şay solayım.”
    Tatarlar, G.Akmolla,s.192, 2009, halk şınlarından.

    Ayneniler, bala oyunları, sunnet ve üyken toydaqı “tellı qoraz” ya “şappaz”, destanlar,
şınlar, masallar, maneler, tapmaşalar, taqmaqlar, unutulmadan hazinemızde yaşay tura, cenazelerdekı taqmaqlı cılaularman, bugunlergeşık! Okuğanlarımız, afızlarımız, XIX-cı asırın sonunda, nasıl Demircan Acı Mamut, Hafız Latif Memet, ta yaqınlarda, Huseiy Ali, Hafız Gafar Ali,Yusuf İsa Halim, bılgenlerın dağıtıp milletke, Memet Niyazi’ nın, Milli Şairımızın colın aşalar.Koşıp kelgenlerın yerleşmelerı uş kereknı bellete: quyu, camı, mektep odası.Bunlarnı avuz-avuzdan cönegen hatıralardan ve Mustecep Ülküsal’ın yazğanlarından üyrendık.Diniy dersler bolsada, esap üyrenıle, şiir aytıla oz ana tılımızde, çünkü Kur’an oqutqan oca, oda tatar! Koy mekteplerınde edebiyat tılımız qonuşula, er nekadar dersler arabça ya türkçe bolsalarda.Koydekı oqumaq pıtkenson, başarılı ve vaqıtlı caşlar medreselerge keteler, Babadağı’na, sonra Mecdiye’ge, ya da Şam’ğa, Istanbul’ğa. 1877-1878 cenkınden sonra, romen idarecılıgın tesirine kırıp, kelgen kolonistlermen bır koyde, qomışı kıbı yaşap,”kazaklık” basacak bıznı, dep, qorqılı koşmeler sureler senelerce, babaylar Türkiye’nın cölın tutup.Olay, bır milion tatardan, ekı Dobruca’da, Romaniye ve Bulgaristan ışınde, bek az qalamız, Romaniye’de şımdı anca 35.000 qaldık, resmi 22.000, çünkü,”bız “turkmız” degen tatarlar hala Qırım’dan, Rustan, qorqalar! Eskı arşiv aqtarılğanda, koylerımızge kereklı monografiyalarnı yazğanda ekı tılde, atların qısqartılmasını tuyamız: Fazılamet ya Kurtvelı bola Fazıl, bola Veli! Anlaşıla ki romenler aytıp yazalmaylar uzun ve kelışık isimlernı.
    Tatar koylerınde 1-2 qane romen ya bulğar bolsa, onlar tatarca qonuşmasın üyreneler, men tuydım 1960–larda o qonuşmacılarnı, şımdı onlar qartayıp pıttıler. Ne yazıq, caşlarımız bılmiyler ki 1596 da “Tatar memleketı” dep tanılğan bo cerler, Marku, Evlya Çelebi ya da Raguzalı Paolo Ciorcio degenlerın yazğanlarıman. 1877 de 28.000.000 nufusından Osmanlıların, 13.000.000 musulman eken. 1850 de İ. İonesku yaza ki bo cerlerge 12 vatansız millet kelıp cerleşe, en kobı türk-tatar boyları, romenler onlardan son kelıp sayıda.Bonday bır vaziyette, bellı ki erkez, bızım tılımızmen anlaşa! 1915-lerde Milli Şairımız Memet Niyazi yaza: bır koyge bılmem qatıp, romence yazılğan gazata cetışe. Oca, muallım, muhtar, az-kop mektep korgenler, oğraşalar, amma oquyalmaylar!”
*
    Bugun, bo bızım serbestlık kunlerımızde, deyık, o koyge, kırımtatarca latin elifbesınde yazılğan gazata cetışse, eş bır tatar, ne oca, ne muallim, oquyalmaz!
    Işte, zamanın qayırsız dolanması, işte, ozımızın zayıflığımız, qatıp cıktı bıznı!
    Şalaştan şığıp yuksek tobelı üylernı salğan qırımtatarları, 1920-lerden sonra, butun Romaniye dekı milli ekonomi ve kultur ilerlemesınde, başlaylar “Vatan, millet, ana-tılımız, serbestlık, hak, hars”demege, oz tılımızde oku- yazmaqnı ıstep.Koylerden şığıp, artık Avrupa’ğa, ele Batı’ğa qaraylar.
    Amerika’nı korıp, Çarlık ve sonra Sovyetlerdekı yesır qalğan milletımızmen bağlantını kestırmemek ıstiyler ve onlarğa yardımnı tuydurmaq ıstegıne, bızım Milli Dava cölımızda bolıp. Dünya tarihınde 1917- dekı Rusya’da bolğan anarşiler umitnı canlandıra, çünkü asırlarca yesırlıkte yaşağan turk-tatar milletlerıne qurtuluş çaresın kostere, serbestlık imkânına colnı aşa, bo umitlerde salqın havasın etrafka cayğanda, alev Dobruca tatarların arasında canıp sonmez alev kıbı qala, ekı dünya harbın senelerınde bıznı, Dobruca’ğa sığınğanlarnı, merkez ete Qırım-tatarlığında. Balaban milliyetçıler, şairler, gazetacılar yetışeler aramızdan: Memet Niyazi, Mustecep Ülküsal, Necıp Haci Fazıl, dr.Memet Nuri, dr.Eyup Musa, Halil Fehim, Amdy Nusuret(Orlu), Memet Vani Yurtsever, Şaip Veli Abdula, Salya Fazıl-Memet, v.b.
    Tılımızge dair aytılğan qıymetlı söznı anlaştırmak uşun, hatırlayıq ki 1929-1941 senelerınde, Varşovya – Istanbul colı Azaplar koyınden geşe, bo yerde tanışıp, sırdaşıp, oturğanlarnı mecburmız altın morekepmen yazmağa: Cafer Seyitamet Kırımer Beyımız, Eduge Kırımal, Emin Zekerya – Bektore, dr. Abdula Zoysal, Ayaz Ishaki, Ibraim ve Ismail Otar kardaşları, v.b. Bonların koruşmelerınden edebiyatımız, tılımız, tarihımız, faydalana.2003 senesın Aralık ayında Istanbul’da Ismail Otar beyımıznı tanığanım, mağa ve çalışmalarıma tarihi bır hedef berdı. Ekı cümlesın unutmayman:
1. ”Kop kışı kordım guzel qonuşqanlardan qırımtatarcamıznı, ama sızın Necıp (Hacı Fazıl) day rastlamadım, onun tatarcası erkezınkınden yuksektır!”
2. Güner, menmen „Emel”ın sahibı Ülküsal’dan sonra; men onı sağa beremen, bır şartman, cölımızda, davamızda, Qırım-Vatan davamızda yaz!
    Onların zamanında, Qırım’dan,Türkiye’den, Polonya’dan musafır kıbı kelgenler, sonra, 1943 te Odesa faciasından qurtulup kelgenler, ve ta sonra, 1990 dan başlap koruşkenler, bır sözde ayttılar:” tılımıznı bek yaqşı qoruğansınız!” Bızım qonuşqan ve yazğan tılımız, Qırım’dan, Kerç ya da Yalı boyı etraflarından kelgen tıl.Dobruca’nın Qırımtatar koylerınde tılımıznı qoruyabıldık çünkü bız koylerımızden şıqmadan, er kışkene koynı Qırım’ın koşesı dep süyduk ve qorıdık.Anca komunizma devırı cerleşkenson, mecbur boldık koylerımızden koşmege, bo aqılnıda sızın babaylardan bılemız: ğurbet kırımlılar, olay dedık bızden ayırmağa; hatta bır gun itlerımız urgende anamda”qorı” degende, şu cevapnı bergemen, 3-4 yaşında bolıp -”eş qorımam, bızım koy Abdula aqay tuvıl, o Qırımlı Abdula aqay! ”Yaqınlağan aqayda menı quşaqlap cılağan, ”ekı qızımın bırısıde oz tılımızde qonuşmadı, anaları rus edı!”dep. Bo „qırımlılar” aytqan eken babama:”ketınız Romanye ışıne, tanığan, bılgen, bolmasın”.
Kettık, ama KGB den qurtulmadık!

MEMET NIYAZI NIN ESERLERI
KIRIŞ NOTLARI

    Vatan uşun alevlı otta canğan ruhundan yaratılğan qırımtatar tılın zengın manalı sozlerımen kıyafetlenıp, zamanın aldanmağan qararlarından geşıp en yuksek söz obasına, Dobruca em dünya tatar kultur tarihıne Memet Niyazi’nın eserlerın yerleştırebılermız. Milli şairımız qıymetlı omırınde ekı colda, vatan ve millet uşun olımsızlıknı qazanıp, asırların sonuna qadar carıq bere tura.Yaradılışından bolğan zekkilıgıne ve duygu derenlıgıne terbiye tesirlerın emde bılgı toplamak uşun calışqanlarını qatıldırsak, bır Promete day şahsiyetın tarihımızde barlıgını anlayabılermız, emde, Memet Niyazi’nı dünya kültür tarihındekı balabanların sırasına geşırebılermız.
    Qırımtatarların ve Memet Niyazi nın talihsızlıgı sadece bo yaqın zamanlarda dünya tarihın bır kenarında tabılğanımızdır. Eger bızler dünya tarihının ortasında qavrulup, genede atalarımızday qamşının cerıne kitaplar yaratqaydıq, dort-bır yaqa dağıtıp, o zaman, bızım şairlerımız – Yusuf Has Hacib (XI cı asır ortası); Mahmud Qırımlı (XII cı asır sonı); Halil Oglı Ali (XIII cı asır şairı); Abdulmecit Effendi; Seyifi Sarayi; I -cı Menli Geray han; IV cı Muhammed Geray han; Aşıq Umer; Mehmed Fazıl; Mehmed Nuzet; Ismetiyi; Ayder Keday Abdurefi Bodaninski; Asan Nuri; Ismail bey Gasprinski; Asan Çergeev; Asan Sabri Aivazov, Abibulla Odabaş; Memet Niyazi; ve bo balabanlardan sonra, Noman Celebi Cihan; Cafer Seydamet-Kırımer; Umer Ipci; Bekir Çoban-zade; Amdy Geraybay; Amet Ozenbaşlî; Eşref Şemi-zade; Şamil Alyadin; Cangazı Şerfedin; Idris Asanin; Sabriye Saytova; Şakir Selim; Yuri Osmanov; Yunus Kandim; Venera Ibraimova;Vasfiye Kıpcakova. (şairlerımızın yarıdan azını yazabıldık) tanılmış bolacaktı Olar Ovidyu,Vercilyu, Petrarka, Dante, Byron, Goethe, Lermontov, Puşkin-lerımen beraber...Ne yazıq ki, caşlarımız, hele bo yerlerın caşları, bıznı unutqanlarnın kitaplarında koralmağanları uşun, yok zaneteler dünya kültür tarihınde. Aslında, neğadar kop sayıda yaratqan, emde yarata, milletımız, şanlı şairler, onların ışınde Dobrucalı Memet Niyazi de caltıray, tan yıldızı kıbı. Uzun sıralarga caydıq bır qaştane şairımıznın adların, sayısı asıl 300 – nı fazlasıman geşe, çünkü qırımtatar sayesınde mektep-oquv kormegenler “bız cayılmız” dep, sade ozlerın tuvıl, bo şanlı, bılgılı adamlarımıznıda batırıp berbat eteler milletımıznı.
    Memet Niyazi’nın eserlerıne yapacak kırış etudımız (tetkikımız) bondayın bır col aşmağa ıster, oz milletımızın balalarına yabancı etraf milletlerın yazarlarına, qıymetlı hazinemıznı aşıp, emde anlatıp, ki, Memet Niyazi yıldızların kogınde caltıray, canğız ve ayrı bolmadan,ilerıge dogrulatıp yıldızların sayısını, şairlerın dünyasın. Bonday genış korınışte, Memet Niyazi nın hayatına dair bılgıler berebılermız, çünkü onun hayatı onun başarılarıdır, o zamanın aydınlarınqına benzer, kayerde dağılgan bolsalarda, milletımı
zın işınden, aydınlar ve şairler yaratılğanlardır.Mankalye kasabasına 12 km uzaklıqta bolgan Aşşılar koyunde dünyaga keldı, normal bır qırımtatar ailesınde; babası, Ismail, nenesı, Azize, 30 Kasım-noyabrı ayında, 1878 senesınde, rus-romen-turk savaşın sonunda.Koy hayatı 18-20 sene Qırım’dan kelgenson, yerleşmelernı hatırlasak, tıl ve edebiyat sayesınde, gayet yuksek barlıqların ışınde ilerliler, çünkü, er koy bır kışkene memleket, er koyde istidatlı, bılgılı, insanlar yetışeler, toyda, ciyında, cenazede, şiir, şın, taqmaqlı cılau yaratalar, emde bonlarnı, altın-mal kıbı, etraf koylerımen denıştıreler, zengınleştırıp.
    Koy mektebınde oqumaqlar, folklor yaratmalar, bırıncı bılgı ve şaire taşkalaunı qalağanlardır, Memet Niyazi’nın şahsiyetınde. Tatarlar oqumaqnı, yazmaqnı, er vaqıt qıymet berıp suygenler, takdir etkenler, zekki ve istidatlı balalarını, koy cemaatı muallimı, ocası, qarar berıp, oqutmağa cabalağanlar.Er koyın namı, şanı, yetıştırgen caşları, pelvanları, şairlerı kedayları, bolğan. Bu kontekst, bu fikir genışlenmesın ışınde bızge colnı kostergen bır şarqımız bar – “Ozım carlı bolsamda / Gonılım baydır, allay!”
*
    Zengın ve fıqara ayırımlar, balaban bır istidat qarşısında cımşaqlıq kostergen, yukarıda şarkımız anlata ki, cemaat, en kobısınde, insani, manevi barlıqlarnı sayğan.Bazı atasozlerımız deselerde–“auızı qıyış bolsada, bay balası solensın”, kenede, tecrubelı milletımız, modernizmağa neqadar meraq bolğanın anlata – “Bılegı qavıy bır kışı cıgar, bılgısı kavi, bin kışı cıgar.”Bonday bır korınış turğanda, er koyden, er vaqıt,serbest Romanye de (komunist devrınden evvel) balalar oqumaq uşun Istanbul colını tutqanlar. Memet Niyazi 11 yaşında ekende ailesı Istanbul’ğa koşe, onda oquy oğretmen okulunda.Neğadar Vatan – suyer bolganı, neqadar alevsız canğanı Qırım uşun, şımdı bellene, mektebını pıtırgemen, 1898 de Qırım’ğa ketıp, muallimlık yasay. Qaysı koyde ve neday kunler, hatıraular geçırgenın, bılmesekte, ondan 22 sene ssonra ayni Qırım colın tutqan, meşhur liderımız, Mustecep Ulkusal, hatıra kitabında anlata. Fotisala koyunde muallimlık yapkan Ulkusal, halkman bır toplantı yasay ve şolay qonuşa – “ Sayğılı ağabeylerım, men yurdumda ve boyerdekı qardaşlarıma faydalı bolmaq uşun keldım. Dobruca’daqı qırımtatarları, sızın qardaşlarınız... vatan hasreti cekmektedirler.” (Qırım yolunda bir omur, s.86) “Lakin Rusiye çar hukumetının zulum ve takibatından tolayı bır yıldan son, Rumınya ga qaytmaga mecbur ola.” (Riza Fazıl, Safter Nogaev, QIRIMTATAR EDEB.TARIHI, s. 246) Dr Erol Ulgen ve dr. Ali Aksu beylerge kore, Istanbul’ğa done. 1900 senesınde onu kenede Qırım da bılemız, muallimlık etıp, Qırım ın koylerın dolaşa, hak ve serbestlık colında. Belkıde bu ketışte yazdı şair şo menzumenı:
“Qalmasaydı, Ya Rabbi, Cürt kenede camanga...”
    (Oz curtımda garipmen)
    Ya da, 1917 senesı ketışınde yazdı...Bılıne ki, 20 yaşlarında onun şiirlerı bek nam kazanalar.Şubbesız ki, balalıqtan şiir uydurmaları onun istidatın bellettı, çünku, aqrabam bolgan rahmetlı Aliye cengem, Akbaş koyunde, beş sene fakultet yapkan Iasşi şehrinde muhendis oğlusuman, Dilaver men, şiir mektuplerımen qatnadılar, ve arada bır ayta edı:
- Bız Memet Niyazi men aqraba bolamız, soyımızda şairlık bar, dep.
    Sigarası avızında, bır koşede qıyışıp tura, ozı tandırda aş pışıre, bır kalemnın uşun sındıra edı mektup deyim ki, şiir deyim ki, ogluna yazıp! Bonday aqiqatlarnı kozge geşırgen sonra, tuşune bılemız ki, Memet Niyazi, balalığından şiir yazdı, tahsilini pıtırgenson, şairlıknı qazandı.Qolaylıqman fikirlerını sozlendırgen, sonra şiirce yaratqan şair, eş bır fırsatnı qaşırmadan, şiir yazıp yaqınların qutlay.Ornek kıbı, onun babacan kanaatın kolgesınde tuvıp-osken Piraye Osman hanım, bır parşa qoyı qızıl krepdeşinnı şığardı sandığından ve anlattı, EMEL numara 12 //2006, Ekim, s.4- tınde yazılğanı kıbı, mecmuamız 75 cıl olımınden ulu şairnın anıma torenıne:“Babamın, Ferhad efendının can dostı bolgan şair, men tuğanda şu şiirnı yazdı, bızde onı ciydıq –“ Miynımız Ferhad effendı, Qadır olsun, ara gibi ve ikbal- Doğdı Piraye, madde arağı-Kanun sen... - Uş melek şıqtı, yazdı“. Imzası, 4 Yanvar (ocak) 1923. Qurşunman Işlengen şiir krepdeşinnIn ustunde, arada bır sılıngen. Arab alfabesınde ışlengen hatıra, qıymetlı, illa, beyı, Ali Osman Bekmambet hacımız ,”hayatta şehitımız” tutuqlanğanda, qorqıdan, caqqanlar...Şiirde cağıla eken qorqıdan, hele o komunistlerın zamanında! Mecdiyelı kibbar hanımlarımızdan bırısı, oğretmen Güner hanım, ekıncı ışlemelı krepdeşinnı saqlayda, 83 sene sonra bızge bere, bırde edebiyatımıznı zengınleştıremız bonday hatıralarman, çünku, qaş millet bardır, şiirnı qurşunman toksınde, ışlesınde, lehvaday duvarga süs etıp, bılsın şiirın ve şairın qıymetın? Ogretmen, yazar, gazetecı, şair, Memet Niyazi, 1904 senesınde Kostencige kele,Ruşdiye türk mektebınde oğretmen, son mudur bola. Arada bır Istanbul’ğa ketıp-kele, ondaqı qırımtatarlarnın serbestlıgı uşun cabalağan caşlarnı, gızlı cemiyetlernı coqlay, Çelebi Cihan’man tanışa.Dobruca daqı tatarlarnı cöştırıp, vatan davamızğa qoşmağa şalışa “Dobruca Sadası”, ”Teşvik”, ”Işık” gazetelernı şığara, bırde “Mektep ve eali” mecmuasını. Vatan hasretı, milliyet fikirı, kültür, orf-adet barlıqlarımıznı bağışlap şalışa, milletı uşun,vatanın qurtulması uşun. 1914 senesınde Mecdiye dekı Müslüman Seminarında türk tılı ve edebiyatı oğretmenı bolıp tanılğan bır tatar aydınî kıbı yaşay, koylerdekı, qasabalardaqı tatarların süygısımen ve sayğısıman. Dobruca’da bır “ vatan” celı esmege başlay, bala-caş-qart tutundurıp, bır seste şiirler aytıp, uydırup, ezberlep, Memet Niyazi’nı tanıp, tanıtıp. Dünya tarihindekı 1917 rus inkilapı, asırlarca yesirlikte yaşağan türk-tatar milletlerıne ümit bere, qurtuluş ve serbestlık umidı.134 seneden bertlı çarnın zulumun şegıp, dünyağa tarıday toğılgen qırımtatarları “artık zaman bızımkı” dep, ayaqlanganda, butun Rusya musulmanları qurtuluş bayramlarını qutlay. Hele 500 senelık yesırlık korgen Kazan, tınevın cığılğanınday ayaqlana, Oz Vatanında serbestçe yaşamaq uşun! Mustecep Ulkusal’nın klasik kitabında “Kırım Türk –Tatarları (Dunu, Bugunu,Yarını) s. 167-168 lerde, onday yaza ki, bolşeviklernın yalancı vaadlerıne inansada, inanmasada, milletımız qurtuluş cenkıne başlay.12 Aralıq 1917 de Stalin, milletler komiserı bolıp, ilan bere – “Rusya muslumanları! Volga tatarları, qırımtatarları, kırgızlar, Sibirya ve Turkistan sartları, kavkaz türklerı ve tatarları, çeçenler, kuzey kavkazyalılar! Rus çarları, zalimlerı tarafından,butun camilerı, mimberlerı yıkılmış, dinleri, adetleri çiynenmiş olanlar, biz sizlere hitap edyoruz! (…) Milli hayatınızı tam manasıyle hur olarak duzenleyiniz, bu hakkınızdır!”
    Aslında, bu ilanı beklemeden, 25 Mart 1917 de kongre başlana, Qırım da, Akmescit şehrinde. Çelebi Cihan’nı ketıreler Odesa’dan, komitet Başqanı ve Qırım Baş Muftusu koyup. Çelebi Cihan’nın nutuğu milletnı ayaqlandıra: “Bızler şanlı ecdadımızın harabeleri mukaddes abidelerın arasındamız.(...) Milli muzeyi aşmağa qarar berdık, Han sarayını zapt ettık.(...) Qurultaynı açmağa qarar berdık. Milletımız kuvvei ictimaiye aşığıdır Buna O nun parlak ve şanlı tarihı şahittir.” Bonday inisyativalar kosterıp milletın aldına şıqtılar dr.Amet Ozenbaşlı, Cafer Seyitamet, Hasan Sabri Ayvaz, v.b. Oyle ki, M. Niyazi genede Qırım ga yetışe, fevral 1917 de. Tam bılmesekte,”Telesu” şiirını Ismail de vapor beklegende yaza. Bu son ketışıne dair, hatıraularnı eşıtıp bılgenlerden, Şaip Veli Abdula, Ali Osman Bekmambet, Piraye Osman, Şayzer Resul, yazabıldık.Ayaqqapların bozukluğuna qarayda, ayta:
- Ula, Qırım qurtuldı dep, ızlı cuvırdımda, bır ayaqqap bıle alalmadım, para arttırıp.” Pencesı qobıq qonduraman kete şair vatanga, yazıp:
“Tuna agar eş eglenmiy, toqtamay, Bız toktaldık.”
    Qırım’da uyanma bar, Qırım da tatarların en qıymetlı evladları toplaşa, Kurultayın acılışı qutlana,    Qırım Cumhuriyetı qurula, Anayasası hazırlana.Ministerler konula, Kurultay Parlamentoga cevrIle, (13 Aralıq 1917) bızımde hukumetımız icra bola:” Qırım Tatarnın milli Kurultayı oz Kanunu Esasisini tanzim ettikten sonra Qırım Tatar Meclisi Mebusanına munkalib oldu. Meclisi Mebusan tarafından kendisine itimad beyan edilen Kırım Tatar Milli hukumeti bugunden itibaren kendi vazifesini icraga başladı.”(M. Ulkusal, s183)
    M. Niyazi Akmesçitte “Ak Soz“ gazetasına muarrir bola, emde ayni vaqıtta, Bahcesaray daqı Zincirlı Medresenın muduru bolıp çalışa. Aqtarsak eger cıllarnın aqışını, 1910-1920 senelerde en zengın kültür sayfamız yazıla, M Niyazi’nın şiirlerı ve gazetecılıgımen.Bu bılgılernı M Ulkusal’dan üyrenıp anlaymız zamanın şanlı bolganın, ve, EMEL mecmuasın hatırlaymız bek kereklı ışlerde tabılğanı uşun.Qırım’ğa asker ketırıle, nasıl Kerson suvarilerı, ve Dobruca da kolordusunun sayısı 28.000 bola, yazıq ki, dobrucalılar ketalmaylar, er neqadar hazırlık korgen bolsalarda, gen. Suleyman Sulkeviç’nin ve Cafer Seyitamet Harbiye mudurunun mesajları altında. 24.XII.1917 de bolşevikler ultimatom bereler, Qırım nı saldıralar, 18.I.1918 de Yalta nı zapt eteler, 19.I.1918 de Kefe de bızım suvarilernı ceneler, 14. II.1918 de Bolşevikler Qırım nı qazanalar, komiserlıknı quralar, alman ordusunun kırmesıne qadar, 24 Nisan 1918 de. gen. Sulkeviç’nın hukümetıde kop dayanalmay, bolşevikler ekıncı işgal yapalar, 1919 nın yazında, Denikin’nın ordusun dağıltıp. Az zaman gen.Wrangel zapt ete ulkemıznı, uşuncu bolşevik işgalı, 11 Kasım 1920 de komunist Bela Kuhn kele kuvetke.Artıq qurtuluş umidi sone qırımtatarları uşun.Son tamırları yabancı yerlerde uzatılğanlar, nasıl M Niyazi, nasıl Ulkusal, bılgenlerımızden, nasıl Fevzi Altug, 1919-20 senelerındenson, qaytmağa hazırleneler, çünku, Qırım’da yaşayış qalmadı qırımtatarına.Fevzi Altug beynin hatırauları, ”Dikenli ilişkiler “ Inci A Bowman’nın incelemesinde (memnuniyetle haberdar etemız ki Aralıq 2006 cılında bazıları,”Qırım aşlıqtan ole”, Qırımlının ruyası”, Qırım caşları ve rus milli politikası”şiirler, ya da „Aleksandrovski ve Lazavay arasında” “Emel” mecmuasında şıqtılar, ekı tılde, ciyıntıqta, Fevrar 2007 de yayınlandı romencede. Mecburmız dunyağa tanıtmağa insaniyetten tış yapılgan eziyetlernı, katilliklernı, sırf qırımtatarnı Qırım da yoq etmek uşun!
    “Ulkede iç savaşı devam ediyordu.Kırım, Beyaz ve Kızıl Ruslar arasında en şiddetli cekişmelere tanık olacaktı.(...) 1920 yılının Kasım ayında bolşevikler uçüncü ve son defa Kırım’ı işgal etti. ”Dikenli ilişkiler, Fevzi Altug,)
    Fevzi Altug bey ozınnı I.Gasprinski nın talebesı bılıp, cürt, tıl, din, orf-adet barlığımızın qıymetın bılıp, yazğan borc defterınde hepımızge qarşı milli ders berıp, rusların, yahudilernın vahşilıgıne qarşı bır inkilapcı sayılabılınır. Dobruca da M Niyazi “ Gasprinski” boldı tatarlarğa:

    “Mına şımdı quvanaman,işanaman,aytarman!
    Mısqıl etıp oz tılınnı süymesenız, qaytarman!
    Anadolu, Qırım, Qazan, Kıpçaq,Noğay halkıman,
    Laf etkende “ anlamayman degen türkke ne dermen!”
    -Mına saga “dil kurultay” qurub kalgan tılıne
    Can bergende sende çalış fırsat tuşken elıne.”     (Fevzi Altug-Dil Kurultayı için,1932)

    1920 senesınde M Niyazi Romanya ga yerleşe, oğretmenlıknı şiirlerımen bırleştırıp, milletımızge balaban tesirler ve duyğular uyandırıp. Istanbul da 1911 ve o tarihten sonra, ekı ciyıntıq şığara,”Ithafat”
(Bagışlaular) ve “Kok kitap” Qırım’dan son donmesının hatırauları balabanlarımızdan şonday keldı: eş bır vaqıt zengınlıkmen şairlık bırleşalmağan, ya da, oğretmenlık, ya da artistlık.Gonul, umit, yarınğı Bayram kunlerın korıp, tuyup, anlatqanların, vaqıtı bolalmaz mal bırıktırmege. Son kelmesı er zamanqısından taa masraflı bolğan, çünku, cenk ve inkilap zamanları edı, kop paranı vaporğa odemesı uşun yardım caulığı aşılğan, ondayına şıqqanlar idealistlerımız ata vatanımızdan....Qırım’ dan, Yeşıl Cürttan! Bızler, Dobruca da, Romanya da yaşağan qırımtatarları, 1947 senelerıneşık ekı kulturnu kucağımızga alıp hazırlandıq hayatqa: tatar (türk) kulturu ve romenlernın kulturu.
    M. Niyazi, F. Altug, M. Ulkusal qaytalar taştay qatqan cüreklerın qurbanlıqqa teslım etıp, Qırım dan, o mahsum balalarnı, tataylarnı, qartilernı, acıp emde onların aşlıqtan ya da Siberya nın bızlarında olecegıne ıncınıp:

    “Karanğı keşe, tuvmaz kun, qorqılı colda,
     Bılgısız, oysız qalgamız... col soraymız.”      (Marş)

    Romanya, Istanbul, Qırım, uş ya da Istanbul’ğa fazlasıman col aşıp ketken kışı, her neqadar aile, bala sahibı bolsada, bır üy alalmağan.Dünya tarihınde Meçenalar az, pek az bolganlar, çünku, yuksek ve cömert cürek kerek meçenalıq etmege artistlernı, şairlernı, yazarlarnı anlayıpta, mesajlarına inanıpta, yardımda, maddi ve manevi yardımda tabılmaq uşun! Çünku, oqunız, qaranız, şair (asıl şairnı tuşunup yazaman) cılamay, o sadece incilernı ağıtar koz yaşlarıman bırlıkte! Dünya edebiyat tarihınde, romen edebiyat tarihınde, fukaralıqman oğraşkan bek kop şair, artist bılıne. Ekı dünya harb arasında, asılında 1918-1941 senelerınde, Romanya da bır ekonomi (iktisat) koterılme bılıne, ve bu maddice yenıleşmek sırasına bızde, mında yaşağan tatarlarda kırışemız, ve otmeklık qarınden qurtulıp, bılgı, edebiyat, vatan davamız kıbı, kereklı emde qıymetlı yükseklerge tabıldıq, ve boğa, her halde romenlerınde tesiri bolgandır.Rahmetlı babam, şair, milliyetçı, imam-hatip Aqbaş koyunde, bıznı Memet Niyazi’ nın şiirlerımen ostırdı, tatarcamız, onun tatlı şaire tılımen üyrenıldı, çünku, men tatarca ya türkçe mektep kormedım, bılgenım ailemden, nevaqıt bır yerde, aile kıbı yaşadıq. 1952 de politik cezalı boldı, 7 senelık cezasından qurtulıp kelgensonda, bıznı ayırdı ondan sistemnın tesirlerı, olum bıle yıqayamaycak dertke bağlap.Babamdan bılemen ki, Azaplar koynın ekı bayı, ekı meşhur zengını, Abdulveli Mennan ef. Ve Osman Nuri ef. bır üy alıp, Mecdiye den, ulu şaiyrımızge, bağışlaylar:
- „Olgeşık, ballarına, sağa, bo cürtnı beremız!” dep.
    Bır şairge üy alıp-bergen zengınnı, men, eş bır edebiyat tarihınde tuymadım. Genede babamdan bılemen karakterlı kışı ve neday profesor bolganın Memet Niyazi nın.O sade oğretmenlık yapkan yoq, o, millet arasında, canlı, yüksek gonullı bır „ateş” kıbı caltırağan! Mecdiye’nın bazarların dolaşqanda, cümaları, pazarları, korse bır koyden kelgen talebesın, soray eken, şolay dep:
- Balam, ne aşadın bugun?Tınevın? Baban neday ışlerde çalışa? Neşın sen boş kununuzde baban-anan qolın almağa ketmedın? Cevap bellı bolsada, o soray eken.Sonra para qıstırıp talebesın qolına, ayta eken:
- Menım borcım bar edı babana, al sen o borcnı, ket koyınızge!Selamım aket!
    Bo, oğretmenlıknın qurbanlığı demek, emde, devamlı bır fedakarlıqtır... Onun uşunde, koylerde, 5-6 yaşından 80 lerge qadar, eger yetışılse o yaşqa, M Niyazi nın şiirlerı aytıla edı ezber, koz altında cürek taştırıp, milli davamıznı canlandırıp.Ulu şair 50 yaşına kelgende, demek 1928 senesınde, Bukreş te okuğan universitet talebelerı, Mustecep Fazıl-Ulkusal nın fikirıne dair, meraqlanalar qutlamağa doğum kunun 50 cı senesın.Bır gurup üyune barıp teklifte tabıla.Cevabı, şımdı bıle tuşundure insannı, O, balaban tatar qalbı artıq yorulğanmı, deysın, Vatan uşun cabalap?
- Cürt dedımde, ozımnı, aylemnı, qorumağa tuşunalmadım. Artıq keş boldı, men kelalmam Bukreşke... sau bolınız, caşlar!
    Bu sözler millet arasında soz-sozden geşıp, maga yetıştıler. M Ulkusal nın hatıraular kitabında, ”Kırım yolunda bir ömür”, s.141-143, baş yazısı „Reddedilen bir Jubile” ile başlıyor bu anlatmalar: „Sîz,Dobruca daqı Kırımtürkleri içün, kırım lehçesinde şiirler yazarak, onları duygulandırmaya, uyandırmaya ve yurtlarını sevmege şairimizsiniz.(...)Eminesku, Koşbuk, Karacaly, Goga gibi şaire sahibiz sizinle. Jubilenizi yapmaya istiyoruz, rica edyoruz, bunu lutfen kabul ediniz, bizi kırmayınız!” dedim. Aglayarak şunları soyledi:
- Bana layık olmadığım şerefi vermek istediğiniz için size teşekkür etmeyeceğim(...) Benim yazdıklarım değersiz şeylerdir. Ben, milletime gereği gibi hizmet edemedim; jubilesi yapılmaya layık değilim. Böyle bir şey yaparsanız, ben gelmem, ve katılmam; aksine sizi protesto ederim ve kötu duruma sokarım, dedi, ve bu sözlerinde ısrar etti.Bu durum karşısında üzülerek Bukreş’ e döndüm. Arkadaşlarla bu duşuncemizden vazgeçtik.”
    Yaqın geşken tarihımıznı bıldırgenler Dobruca’da, M. Ulkusal ve qardaşı, Necip Haci Fazıl, Milli Şehidimiz, EMEL mecmuasın faaliyetlerınde „Sagış” ciyıntığını 1931 de tanıtqanlar. Bızde, torunları, balaları, şıgaramız şımdı 2007 senesınde „Sagîş-Dor” ciyıntıgını, ekı tılde, krityk notlarman, gazetecılık ve muallimlık çalışmalarını da hatırlatıp. Asılında, M Ulkusal anlata hatıraularında ki, M.Niyazi den sorağan”neday ad yakışır mecmuamızğa” dep, mektupmen. Pazarcikke şu cevap hemen kele:”Gazete değil, aylık ve ya onbeş günluk bir mecmua çıkarmanızı ve adını gayenize uygun olması için”Emel” koymanızı uygun buluyorum.”
    Riza Fazıl ağamız, Akmesçit te 2001 de şıqqan Qırımtatar Edebiyatının Tarihinde yaza eserlerine dair: „Şairnın eserlerı tatlı tıl ile milletnın dertlerını, acılarını, neşelerını, aydınlata, onın satırları milletnı ağlata, tuşundure ve sılkındıre, bazan ise şadlandıra, cöştıra, areketke ketıre”(ayt.kit.s.246) .Necip Haci Fazıl, Milli Yol mecmuasında, 1 Ocak–yanvar 1932 de Berlin de şolay yaza şairımız olgende: „Bızler onın ruhın doğrı coldan şetke saluvımızda qılavuzlık etecek bır carıq, zamanın ve muhitnın tesırımen bıqqınlıq tuyğan vaqtımızda gayret berecek bır ses tutamız.Bızler, onın ruhın, turlu tesırlermen tatar enerjisi turlu yaqlarğa ayırılğan vaqıtta hepsın bır cerge toplaycak bır bav bolğanına kanaat ketıremız.Bunun uşun şair Memet Niyazi bey cesetçe oldı, faqat ruhça o hep yaşaydır.” (Eserler, 2003, s.42)

II ANALIZ VE SENTEZ NOTLARI
    Memet Niyazi’nın şiirlerın milli duyğu aşlamak ve bağlamaq ölçüsunde analizlerımıznı fikir, tıl, artistçe konularında araştırdıq, gezdırıp, senteze yetışme merağıman.Az mı, kop mı, yazğanda farqsız bır olşeme bola, çünku bin şiir yazıp unutulmak bar, bır şiir yazıp ebediyege qavuşmaq bar. M.Niyazi efendımızın şiirlerınde qırımtatar tılımen yüksek şairane yaradılışını koremız, zengınlık tolı deren manalar ustunde ana tılımız gezıne.Vokalik uyğunluğu, alegorik ve tılsımlı qonuşmalar, vecihseli korışmek, iş rytimi, belagâtlar, tufan ve sessizlik yaratan antitezler, heyecan taştırmalar, ana tılımızın çizgilerıdır, ki, er bır sozı ulu şairnın kullanışında, ondan sonraqı yazarlarga, yuksek muallimlik yarata.
    Istidat ve şalışma,şairane zengın yaradılış geniş imajlar, deren duyğular, bunlardır Niyazi nın şiir-namesın qıymetlı karakterlerı. Ciyıntıqlarında, şığarğan gazete ve mecmualarında (Ithafat-Bağışlamalar, Kok kitap, ekısıde antoloji Istanbul da şıqqan kitaplar; Sagış, 1932 Pazarcik ta „Qırım şiirlerı” 1935 tekı kitapta da, ulu şair milletı uşun tuşungen, yazgan-gazetecılık colın kostergen: Dobruca sedası,Teşvik – Cesaret, Işık, Mektep ve eali.Babam Şaip Veli Abdula nın defter yazısından (men istidatımnı ondan qazanğan bolaman) oquymız şımdı:
“EMEL” Mecmuasının muduru, Mustecep Ulkusal ın yardımı ile, Milli Şehit Necip Haci Fazıl nın parası ile, ”Sağış” ciyıntığı şıqtı.Genede o ekı qardaşın fedakârlığı ile Mecidiye nın merağıman, mezarlıqta, “Memet Niyazi içün anıt yapılarak, anmalar olmuştur...O vakit, nazır-general Cörce Duka ve gazeteci     Sarru taraf alıp soz soylemişlerdir.Bende o zaman bir şiir yazdım amman tam hatırlamiyorum! Bu kadar bır kıta kalmış aqılımda, qızım, dedı babam:
    „Mezarından tatar qayday, dep, sorasan,
    Hep oksuzdur, yurdu için gece kunduz kozğala.
    Catqan cerın cennet bolıp Yaradanğa baralsan,
    Yurdumuzğa duamızın qabulunu cabala.”   (Not-bız sonradan taptıq şiirlernî, „Emel” de)

    M. Niyazi’nın er bır şiirı bır vatan oksuzun canığı, yeşıl cürtqa hasret cırı, caularga şaire bettua, caşlarğa qurtuluş vesiyetı...ve bu sebepten aytabılermız ki o, tatarlığın, vatan suygusun şairıdır.
    TATAR BARMI DEP SORAGANLARGA şiirı bızın ciyıntığımıznı aşa, çünku, bugunde, nasıl 1930 larda edı, bız, tatarlığımıznı aytıp, haqqımıznı ıstep, qazanıp, tarihtekı cerımıznı qorumağa, bıldırmege, tanıtmağa, saydırmağa borclımız. Şiirnın*başında bır sorğı bar, retorik sorğı, belâğat. Bo sorğının sebeplerın aşıqlamaq kerege, cevabını bılmek uşun:
„Tatar barmı ? dep, kım soray?”
    Ozlıgınden ağıp kele cevap, şiirnın anlayış anahtarların tızgende, er bır satır moynımızda bır moşaq kıbı caltıray, tızılıp. M. Niyazi nın başlayış retorik sorğısına qarşı, fikirler cer alalar:
1. tatarnın şanlı adı, şanlı tarihı, balaban türk milletın ışınde temelınde, olımsız bır dırek.
2. yanlıştır tatar coytıldı degen sesler
3. barlığına hanlıq bır şanlı belge
4. bugun yuqlasada, bo aru tatar milletı, yarın koterıler.
    Dort cevaptır, dort dırektır, bodır asıl şiirnın iskelesi.Bo iskelenın etrafında balaban boşluqnı totırğan süygı, vatan ve millet suygısı bar.Bırıncı sıranın ışınden bo suygı cer ala”, men barman” sozlerımen; ekıncı sırada şair tatarlığı uşun qabara, haqqıman: „ atın, şanın bek tanığan caş tatarman” dep, ve, bonday, ağıp kelgen satırlarnın başında, devamın şay sure: „cauğa qarşı qızğınlıq, milletıne, yuqlasada, darılalmay, çünku, o „aru millet” neğadar dağılsada, bo milletın dünya tarihindekı cerı bellı, evelkı itibar tuvmağa yaqın...
    Sorğı, cevap, süygı, hepsıde yukselgen bır milli ve tarihi merdiven! Dağlı cerlerde, ozenler aqıp-ketıpte pıtmyiler, tatarda onday, quvetımen, atalardan kelgen quvetımen, hanlığın yaratqan cesaretımen, kenede, er yerde, barlar:
    „Kelgen, geşken hanlıqlarnı, barlıqlarnı,
    Yoqtır degen qansızlarğa cau bolarman.”

    Ekı fiil, ekısıde geçmış zamanda, mânaları antitez qura: „kelgen-geşken”.Anlayış genış, geçıcı zamanlarnı, bugunkı yoqsa yarınqımı, bızdey şanlı bır milletın? Cüregı ırıgen millet suygusının telaşında, nazıklık sarğan şairnı, tılını, milletını, çünku bu imaj edebiyatta gayet seyrek yaradılar: „Koz yaşımman betın sıypap men catarman.”
    Qolın nege qullana, neşın cata? Olımsız dünyağa geşkenson, koz yaşlarımı ısteknı yaratqan? Sade bu sıra anaqtarnı bere şiirge: şair cılay milletı uşun, şair cata beklep onğanlıqnı, şair acımaqman qorumaqnı bırleştıre, o şaiyrece „sıypamaqta”! Tatar tılın seslı konsonansları toplaşa: k,z,ş,s,c, süygu deryasında.Vatansız kalğan dertlı millet, sessız bekliy, gurultu, vuruşmak yok, sabır, umit, sonsuz ve sonmez bır inanç bar.Ayni sırada „a” vokalı 6 kere qullanıla, aşıqlık ve umit kosterıp. M.Niyazi bu 13 sırada tarihnı yarata, tatar, türknın ozı, dep, ayta, ayırmadan emde ayırğanlarğa darılıp. Darılmasıda nazıklık ve kibbarlıq kolgesınde, red ete:
    “Oz teregın begenmegen soysızlarğa
    Gur dauşman, kerekmiysız, dep aytarman.”
    Soz hazinesı baqımından, en zengın qıyafetını tılımız bu şiirde kostergen bola: şan, tuğan, cau, qansız, qullanğan - sozlerı tatar tılın en eskı ve en bek quvetlı zamanını meydanğa ketıre. ”Gur” (kur) ve „dauş” (davış) ekı antik soz, şımdıkı zamanda yaşağanların qonuşmasında tabılmaylar, ya da varyantlar tabıla: gur (giur), ses, türk lehçesıne yaqınlap. „Davuş”sozıde hanlığın cür-çür-, degen zamanın hatırlata, M. Niyazi’nın yazğanlarıman, tılımızde olmeden qala.
    Aff etılmiycek bır şey bar bolsa dünyamızda, o, da, tatarnın tatarlığı unutulsa! Onun uşun, şair, oz milletın tanımağanlarğa ağır ceza bere şu sozlermen:”kerekmiysız”;”cau bolarman”; bu sozlerın mânalarıman alegorik imajnı atasozlerımızden şığara: ”oz teregın”... Eglendırıcı, sağlamlıq ve samimilık kostergen memnuniyetınden, bırden şığara bıznı, şair balaban şubbe de yaşay, qaltırap şu sebebın üstünde: korecekmı O, qurtuluşnı? Alevlı canığı fışqıra koklerge, deryalarğa sıymadan, geçıcı ve ebedi dünyalar qarışa, omır cetmez bolğanı uşun, vatan dertını mezarğa sıydırıp, ya da, sıydıralmayıp, şair son dort beyitte dünyanı tufan ete:
    “Men kormesem saulığımda bonday kunler,
    Mezarımda ”Tatar qayday” dep sorarman
    Alalmasam yaqşı cevap, ah....cılarman.”
    Şaire dünyasın şairı bolğan M.Niyazi’ımız, yaratar bo beytlernı, atlap zamanların üstünden, geşıp dünyalar ışınden, bızge, tınevın ve bugun, ve yarın, milli ders berıp: tatar bolıp türkmîz, bar bolıp yoq bolalmaymız, onun raatlığı uşun, borclımız vatan davamıznı cürsetmege.Ekı kere tekrarlay „Tatar qayday” sorgını, bırıncı beyitın „Tatar barmı” soravuman tarihçe yetışıp, mezar degende, geşıcı insannın oğraşmasına tuşuniyık mı, yoqsa ölümge mı?Tekrarlama, sorğıman başlay, sorğıman uzatılıp ebedi dünyağa, cılaularman bızge colnı kostere. Balaban şair bere yuksek gonulumen,,sonmez” vatan hasretlıgımen, deren milli fikirlerın; işte bolardır ölımsızlıknı milletımızge şaire dünyasından ketırgen, zamanlarnı atlatqan!Dramatik haller, cabalamaq, şırpınmaq, cılaşmaq, umitmen umitsızlık arasında qavurulmak hallerı, ”Marş” şiirını yaratqan. Dorttane dortlıkmen şair milli marşımıznı umitlı bır yaqınğa coralay, qısmetnın iygı coravıman. Dortlıkler, berbat, şaşqın, adaşqan halımıznı dertlı sozlermen vatansızlıqta kayiblık qorqısında, adaştırıcı qaranlıqlarda qoralay:
    “Qaranğı keşe, tumaz kun, qorqılı colda,
    Bılgısız oysız qalgamız, col soraymız.
    Cürt ketken, tusnaq qalğamız bız cat qolda,
    Endıden son bır onacak kun qaraymız.”
    Bu beyitlermen başlağan „Marş” toplay şairnın en deren tuşuncelerını: milletı gerı qalğan, tarih onu unutıp, qorqılı hal yaratqan; adaşqan millet anlay ozıne eş bır medenı haq qalmağanın, vatansız bolupta, er bır tehlikege aşıq, illa kenede umitlerın cöytmadan, onğanlıqnı bekliy. Şair ıstemiy bonday dert ışınde qaldırsın milletın, onun uşun nakarat sozlerı umit bere, iygılıknı cöray, alegorikler qullanıp qurtuluşnı “tanın aşılğanına” yaqlaştıra!
    M. Niyazi kop yerde„onğanlık” sözın qullana.Bu soz qırımtatar tılınde eskı, zengın mânalı, bek quvetlı sözdır. Mânaları şunlar: baylıq, barlıq, serbestlık, becerıklık, zafer, hurriyet, bağımsızlıq. Nakarat bır şaqıruv, bırlıqqe, davağa, cenkqe:
    „Tan aşılsa, kun tusa, onğanlıq bolsa
    Qaru kelse caşlarga, bır hanlıq bolsa.”
    Balalığımda şalmasın üyrendım rahmetlı babamdan.Tesirli ses, rytimi savaştırıcı, coşlandırıcı, uyandırıcı haller yarata. Bo marşnı em şala, em cılay edık, kışkene koydekı üyümızde, ya da, fıqara, kiralı odamızda babam mahpuste ekende, atılıp-surunup geşken qasabalarımızda. Em şalamız, em cılaymız, geşken şanlı tarihnı hatırlaymızda, qaltıraymız şunduku ve kelecek zamanlar uşun, çünku, ulu şair ekıncı dortlıgınde şay dep cılay ve cılata, caşlarnı, balalarnı:
     “Artqa qarap mon boldıq, quyaşta batqan.
    Aldımızda korınmiy cılt etken yıldız.”
    Ekı söz anaqtar sözlerı„quyaş” ve „yıldız”.Menım aqranlarımdan bılmem qaştanesı bılsın „quyaş”ın mânasın, quyaş ya da kuyuday sonsuz şeyden kelgen pıtmez bır quvet, kuneş, ya da, ğayet, rezerva, ihtiyat mânaların bılgenson, metaforik anlaşmalarnı tuyğanson, bırleştırıp ekı sözden yaratılğan imajnı, kıremız oğadar dertke ki, sade Tanrı acıp bıznı, colımızğa salabılır! Işte Niyazi’ nın dertı: vatansız, lidersız, yardımsız, sausız, dostsız, qalğan tatarnın, duvası yeterlımı, haceb, ebın tapmağa? Bu söz „eb” genede bır evvellerden qalğan tatar sözı, (varyant „ep”, sebep) ve şair qullana onun zengınlıgın bılıp, Yaradanın iygılıklerıne:
    “Tanrı ebın tapqaydı.”
    Tanrı bır qolaylıq, bır şare tapqaydı.Artıq insanın quvetı cetmez bolğan, Yaradanın “Tanrı nın, Allah nın yardımına” ihtiyaç tuya şair, çünku,”qaldıq canğız”.Uşuncü katrende genışleme zorunu tuyğan şair, etraf milletlerın tarihıne „koz ata” ve şaşqınlıq tuya, çünku, onlarda „talk bolğanlar”, amma, onlar „tırışqanson” – „col alğanlar”.Dünyada canğızlıq sade Tanrığa yaqışır, degen söz bar tatarda, ulu şair bonday bır hareket ete ki, ders alayıq umumi (universel) tarihinden, caşlarğa qonuşa, şımdı, o zaman 1920 erde, şımdı, bugun 2014 te, putun arzusuman:
    “Ciyılınız, ey caşlar, turmanız qarap,
    Edıl boyın, Or betın qaranlıq capqan.”
    Edıl, tarihî aqar su, ecdatlarımızdan at aylandırıp dünyağa şıqqan kutsal cernın qatında Or, şanlı tarihi belgemız...onlar qaranlıqta qalğanlarda, ne yapayıq ta, aydınlıq qazanayıq? Şairnın tuşuncelerı, arzıları, tıleklerı, bunlar. Son dortlık, sentez dortlıgı.Yuqarıdaqı sorğular, tuşunceler, cevaplanalar, artıq bırleşıp ”Vatanğa qaramak kerek”- anahtar bo. Cılaular, inlemeler, peşmanlar, geştıler, pıtsınler artıq, yapılacaq bır ış bar bolsa, o, bodır:
    “Tatarlıqqa qaralsın: cöytılğan Geray,
    Cürt taralsa da sau bolsın qoldaşları.”
    Millet kıbı tuşunup, millet uşun kereklı ışler yapılsın.”Coytılğan Geray” soz bırleşmesı, hanlıq zamanın unutulmaması ve ornek uşun hatırlata. Fikirler bırleşe, şu zaman, hanlıq, cürt, qoldaş, uş anahtarlı söz şiirge anlayış bere cürt uşun yani zamanımızdaqı „milli davamız” en kereklı şalışma, çünku idealistler ölüp pıteler, millette ırıp coytılmağa dogrulana...
    Demek şair milli davamızğa can cürekten taraftar, emde, milliyet coldaqılarğa saulıq tıliy! Bek balaban tesirlı söz „qoldaşlar” sözı, Romanye de şıqqan ciyıntıqlarda bonday yazılı, mânasını şığararmız sinonimlermen: qol bırleşmesı, qol-qoldan tutuşmaq, şubbelerımızde millet uşun çalışmaq, cöl, fikir, emel arqadaşlığı.Eskı sözlıknı aqtarsaq tabamız bu soznı: „qolbaş” demek ki bır ışke, bır qolğa, başlamaq.Nasıl basım yanlışları tabıla tura, qolbaşıda, koldaşıda, bızlerge, sonraqı nesıllerge, bır teşvik: Qırım uşun, qırımtatarı uşun qolbaşı, koldaşı, bolınız!
    O zaman„tan aşılır”„kun tuar”,”onğanlıq bolar,”caşlarga karu kelır”,”hanlıq”(hukumet mânasıman) qurular. Işte, bonday bır vatan arzulı şair dır Niyazi’ ımız...
    “Oylau” şiirı Memet Niyazi nın, şubbemızge kore, 1917-1918 senelerınde yazılğan, şımdı bıle, 2006 senesınde de aktuel bır mesajıman cüreklerımıznı taştıra.Şiirnın başlaması bır acınıqlı gerçeklernı koz aldına ketıre:
    “Bızım halqqa talaş barda cau ne kerek...
    Turuş, sorğış bolmasına, tau ne kerek ?”
    Bu ekı satırda şiirnın konusu bellene, oz aramız anlaşamamazlıqtan ıriy turamız, duşmanın cümurduqlarına qolaylıq aşıp...illa, bunday haller er bır milletın tarihinde tabıldı, insanın yamanlığı, şaytanlığı, er zaman iygını cenmege ograştı, bo dramlı vaziyetke cevap kereksız, çünku şair, ustalıqman ebedı bılgılernı halk sozlerımen kelıştıre, ”Tau” metaforası (istiaresı) trajik halımızge acınıqlı duyğular yaratıp.Tıl ustası, ulu şair qullana bek eskılerden kelgen ata-sozın:”at aylansa qazığına”; tarihçe, zamanlar dolaşıp, kenede keleler, cerlerıne; dünyada canıllıq eskılerden tuva, demek, atalarım aytalar ki cartısız canı bolmaz” dep; cöytılmadan,ketken evlad, mal, ruh, cerıne kelıp yerleşe; kenede sorğı qapata cevapsız aşılğan haqiqatlarnı:
    “Talaşkan son, barışmağa bau ne kerek ?”
    Bırıncı dortlıkte (katrende) ekı söz – anahtarı cer ala:” cau”,”bau”; onlarman soz bırlıgı„tau” da bar. Bırıncı camandan, caudan qorunalmasak, onlar tau bolırlar, o zaman baunı qatıpte yaratarmız?
    Bonday deren artistlıkmen cüreklernı taştırğanson, şair, serbest taşlay dertını miletıne qarap muğaya, batalmay, emde catalmay.Genede ekı söz bugunge col aşa: batmayıq, catmayıq. 80-90 sene evvel M Niyazi tarih dersıne başlağan, tatarlıqqa cöl aşıp, uyanma, bırleşme, qollarımızdan silah, tufek atıp, sozmen ayaqlanmağa şaqırtuv şiirlerı, durkulerı yazıp, aytıp! Batmayık, catmayık, ozlıgınden bırleşme, barlıq kelmez, vatan bızsız qurtulmaz...Tekrarlamaqman şair cürtu uşun yaşağan dertını ayta:
    “Cürt camanga kaldı torem,cürt camanğa
    Kettı Qırım, cılay qaldıq hem Qazanğa...”
    Beş yuz cıl evvel Qazan tuşe cat qolına,140 sene evvel Qırım oğray barbarlıqqa, şaytıp cılağanda,”cürt – caman” antitezı-söz ve fikir qarşılığı şairece bır yaradılış meydanğa ketıre:”cürt berılmez camanğa” dep ayta bızge şair; “cürt berılmeden alınır „ dep ayta bızge; cürt camanda qalmasın” dep baqıra bızge ulu şair...sesı eşıtıle... „Endıden son „sözlerı,qarışıqlıqnı,umitsızlıknı anlatsalarda, M. Niyazi qalmay, ıstemi o caman alınde qalmaga, son sırası„aru”sözımen carıqlandıra dunyamıznı:
    “Kavuşkaydı daukesız bır aru Hanğa...”
    Elbette bır sımge „han” sozı, zamanğa kore tuvıl, illa bız, hanlıqta cöytılğanımız uşun tarihten,
bu „han” sozı genış mânalar qabul ete, lider, başqan, hukümet kıbı! Menzumenın bır togerek yaradılış ekenın bılgen şair, son katrende ozıne ve bızlerge, sukunet, ferahlıq ketıre:
    “Tozu bolmay ozğan kunnu bır oylansaq,
    Qadır Tanrım, atay qabırın bır aylansaq.”
    M. Niyazi nın tılegı şu: pıtmezden evvel bu qara kunlernı atlatsak, Ulu Tanrı da yardımcı bolıp, qutsal mezarlarımızğa qavuştursa, çünku, mezarsız, şehitsız, millet ya tarih, bolmaz! Oylau, tuşunce, umit, hepısı bır toplauda kenede anahtarlı sözge kele:„bırlık”. Zaten, şiirnın başından başlap,”talaş, bau, qazıq, oy, talq bolmaq, aylansaq sözlerı colımıznı tuz eteler, ”bırlıqqe”.
    “Bırlık bolğan, bek bolğanın kungeşuvımen
    Ata curtın alacaqqa bır ısaylansaq...”
    Şiir sonunda, boğadar dertten, sabırı pıtken şair, bızge doğrı qonuşa, ıstegı şunlar: bırleşiyık keneşu ışınde, belseniyık isaylanıp almağa ata cürtımıznı...Işte bu sözlerde taniymız M.Niyazi nı, cürt uşun borclı bır milletmız, qayerde bolsaqta dunyada, cürtqa tora qarayıq... Qızıl cıp,Vatanın süygısımen, hasretlıgımen, cürt kayğısıman, eserlernı baylay, asırlarnı geşecek, olılernı tırıltecek balaban şeşek bola!    
    “Yeşıl Cürtqa” şiirı vatan dertınden emde millet suygusunden yaratılğan bır şiir, çünku, şair ve oğretmen şu tesbitmen başlay:
    “Bır caş bala ansız, oksız, qalıp tentise
    Kunsuz osken şeşektay cansız bır insan bolır.”
    Oğa antitez, kur osken balanın arslan bolması.Anca bu ornekmen, milli dertımıznı ortalıqqa caya, Ulu şair coytılmaq qorqısın, ırımek qorqısın umitsızlıgın sentezınden geşırıp, milletıne qarşı qonuşa, onı uyandırmaq uşun:
    “Millette bonday oksız, bır kımsesız ezılse,
    Kop turmay cer yuzunde bırıkmiy talk bolır.”
    M.Niyazi qullana şaire metodlarından qarşılaştırmaqnı, insanın hayatıman milli hayatnı bır olşege alıp, ekısınede serbestlıgın keregın kosterıp. Insan yaqşı yaşasa, serbest ostırılse, arslan yetışer; milletler arasından sılıngen bır millet, kop dayanalmadan, ırıp, dağıtılıp, pıter. Tam bodır bızın vaziyetımız. Caşların milletke qarşı suvıqlığın bılsekte, ya etalmaymız bır tesir, ya alalmaymız bır olşı, nesıller şolay suvıqlatıp pıteler, başqa etraf milletlerge koşılıp.
    M. Niyazi nın dertı, 80 cıl evel aktuel bır dert, çünku, bu cıllarda, tırılmek, bırleşmek, qalqışmaq, oylanmak,bolmadı eş bır yaqtan. Cöytqamız milli haqlarımıznı, yoqmız halqların arasında, qan togılgen ortalıqqa.Aktuel fikir depte, atlap geşalmayman. 2000 senesınden başlap,”Datina-Adet”mecmuasına yazaman, yaqın er bır sayıda bır makale bıldırıp tatarlıqqa.
    Mecmuanın redaktorlerımen tanışmam şolay boldı:bır gun, Metafora basımından şıgayatırğanda, bır vitrinde mecmuanı kordım.Adres alıp, uyume kelmeden, onlarğa kırdım. Selamnı bergenson soradım:
- Dobruca da adet degen vaka yazılmaz tatarlarnı qoşmasanız!
    Bır saniye tuşunup, mudurlerı şu cevapnı berdı mağa, kuler yüzmen:
- Hanım, bız bılmiymız adetlerınıznı, buyurunuz, yazınız!
    Evet,o kunden sonra yazdım.Memnuniyet ekı yaqlı boldı, Nikolesku mudur bey artıq tatarsız sempozyum yapmay, şubereknı tanıtqanson, Ismail Otar bey nın baş –şiirımen romencege cevırıp, edebiyatqa kırsetıp, 2003 senesınde...Mecmua butun Romanya nın ışıne yetışe, anda-mında, nasıl, Kluj, Bukreş, Yaş, Tulça. Ekı cıl evel, ekı Belçikalı savant / ilim/ Tulça muzesıne yetışe, ondaqı mudure hanım Stelutsa Pırıu, muzedekı tatar odasını kostergende, Belçikalılar şaşıp qalalar ve soraylar:
- Tatar barmı mında? Coytılmadılarmı?
- Evet, dey, hanım, em bar, emde baqınız mecmuamızda neday bılgılı yazılar imzalay şu oğretmen Güner Akmolla, Kostencelı tatar. Kserokopiyalarnı alıp meraq eteler menım „Dobruca Tatarları” kitabıma (ed.2005) illa mudure hanım bermiy.Bo parantezmen ıstedım anlaştırmağa M.Niyazi nın genış bır fikir sahiblıgının.Nasihatı bek qıymetlı:
    „Ya koldaşıp alay halk bır-bırımen baylansa,
    Uzılmegen, qopmağan bavı bır arqan bolır.”
    Bo ekı beiyt milli ders bergen şaire yaradılışında bır zengınlık kostereler. Nasiyatlar genışlene, saraynın boşalmasıman, viranlaşmasıman, bırde miyau quşnın qonmasıman, bızım mönlıgımıznı anlaştırıp, caya dünyaga.Kenede bonday mönlıkte qapalmay şaire tablo, oğretmen ve şair maksatını anlata:
    “Cürt qaralsa, milletke taqat kelse, son bızde,
    Cöytılmamaq, yükselmek belkı, bır iman bolır.
    Anahtarlı sözler:cürt, iman;bır söznın balabanlığı, evelden kelgen quvetımen arta:”takat”.Men bu söznı balalığımdan bılemen, 3-4 yaşında, cüvırıp sekırıp, oynaşqanda aqranlarımman, koy balalarıman, taqatımız pıtmesın dep, qonuşa edık...çünku, taqatsız, eş bır şeynın yapılmağanı bellı.Bo taqat, imanman bırleşıp, coytılmaqtan qoramağa kırışer, başarar, becerer. Şair yaza, yaza, kenede yaza, dertımıznı yazıp, teraqay nefesın ala, o dert bırden, nidaman bastıra duyğularnı:„Ah...bek toben kalğanmız qaranlıqlar ışınde.”
    “Toben” ve „qaranlıqlar” sözlerınde beiytın fikirını çözmege başlasaq, qaranlıqların ışınde bolğanlardan, en yaman halde bızmız, bu vaziyet şunu açıqlay: tıl, din, orf - adet, bılgı, milli duyğu – bunlardır qayplarımız, tınevın, bugun, yarın, eger ta yüqlasaq, çünku, bız bır imperya yaratqanların torunlarımız! Mucizelı şaire tılınde „tan” sozı en deren anlamında, milliyetçe, ilerleme, halqların arasında bırıncılık ve medeniyet sahiplıgı bır zamanda, sayğı ve suygu qazanmaq, ürmetlı bolmaq, onorlı bolmaq. Şair artıq direkt qonuşa milletıne qarap:”aqaylar” sözı şaqıra qatına erkeznı, oylanmaq uşun! Seyrek korulgen qarşılaştırmalar qullanıla, tesirlı bır tılde: „kevde cabışqan”; „qanat sınğan”.Oyle bır vaziyet ki, umitler qırılğanlar, qurtuluş arzusı bıle songen! Fikirlerın sentezınden anlayabılemız ki 1920 lerde yazılğan, ya da, Qırım da bolşevik işgalın zamanlarında. Onday ezıle tatar, ki, şair koralmay eş bır yaqtan yardım, aqıl, çare, onun uşun soray, aşîq sorgı metodunu qullanıp, retorik stylınde:
    “Men bılmiymen, sorayman , barmı bılgen Qırım da?”
    Ulu şair soray er bır bılgenden, sayısı bılınmegen qurbanlarnı acıp, olarğa canıp, şehitlernı qorumaq niyetımen; ekıncı sorau:”qaşan cürt onğan bolır?”Bır kere ta ketıre tatarların aqılına „cürt” imajını, qurtulışı bır, onğanı ekı, dep, sıraman bızge lâyıq bolğan, atalardan emırday kelgen borcnı. Bır qaş şiirınde M.Niyazi ekı realitenı, ekı olaynı ortalıqqa şığara, bızım dıqqatımıznı alıp:”keş qalğamız dünya tarihınde bırde adaşqamız”: bodır tarihçe halımız.Ekısıde trajik, çünku, o kayblarnı toturmaq eş qolay tuvıl, adaşqanson, doğrı colnı tapmaq, oğadarda zor! Kenede umit bere milletıne, umitnı şalışmaqta tabıp:
    “Keş bolsada, aydınız, şalışayıq qarumen,
    Haqsızlıqnın kunlerı şolay qapanğan bolır.”
    Bu son beiytlerdekı şaqıruv “haydınız” bek deren mânalı, cıllar, asırlar, geşken bır tarihi şaqıruv bola, bugunden yarınğa, o şanlı kelecek yarınlarğa, çünku, şair bıle putun duyğularıman, putun onu atalarğa baylağan quvetlerımen, ki, şanlı bır tarih yıqılğan vaqıtta, sönmeden canıp tırılgen zamanın azırlay. Qırımnı dolaşqanda, arabasın aydağan cırcı Rustem Memet, tarihî ve cögrafî gezıntımızde, arada bır, şekkenlernı şehitlernı, surgunlernı aytıp yorulğanda, yazğan qoluma qarap der edı:
- Güner hanım, inanınız, bıznı, o ayırılğan qırımtatarnı surgun mına bonday bıleştırdı! degende parmaqların volanın ustunde bırleştırıp tuttura edı, quvetımen, inançıman, umidımen. Rustem Memet, Gulizar Memet, Dilaver Osman Qırımlı şair, Riza Yusuf, artist, şair, kompozitör, Riza Fazıl, edebiyatçımız, Yunus Kandım, rahmetlımız,ve ta qaştane, Memet Niyazi nın “haydınız” şaqıruvına ayaqqa turar? Bonday „Yeşıl Cürtqa” şiirı, Qırım dan kelıp Dobruca nı ayaqlandıra, sesı yetışe Fikret Yürter ağamızğa, New-York qa, Iskender Ibram qardaşımızğa, Kanada topraqlarına, done sonra Ankara’ğa, Polatlı‘ğa, Erzincan ğa, Bulgaristan dan Uzbekistan collarına, Edıl boylarına…
    „Haydınız! Dobruca nın koy mekteplerınde „Quranğa tüşme” dersı ve imtanı neğadar telaşman yasalsa, ayni meraqman „Gulsum totay” durkusude şalına tura edı, baladan-balabanğa.Asıl şiir başı „Cürt suygusu”,halq arasında bırıncı beiytnın başlanğışıman tanıla edı.Durku bolıp vatan tarihi dersın bergen şiir, balalar uşun yasalğan bır söz anahtarı,milliyet fikirnın temellerı boldı.Bo şiirde M.Niyazi milletıne uyanma emde milli hareket colın aşıqlay.Anaman-qız evlat arasındaqı şairece dyalog,tarihî,milli,siyaset bılgılernı qolayca halqqa bağışlay,emde „Yeşıl Cürtqa”şairnın sonundaqı „haydınız” şaqıruvına tatbikatlı kosterış bola.Gulsum farqlı bır qız, oğa şair „aruşe”sıfatını lâyıqlay, çünku, o, Qırım – Vatan sevdalığın sembolı:
        “Anam,Qırım qayday yerdır
        Onda bolğan halk kımlerdır?”
    Binlerce,yüzbinlerce Gulsumler Qırım nı soraştıralar, M.Niyazi, M.Ülküsal, F.Altug, Necip H.Fazıl, I.Otar, S.Arikan, Nurettin Altuğ, cevapnı bereler balalarımızğa, yazıp, şalışıp Miliy Dava Colında:
    “Qızım, bız tatarmız,
    Qırım bıznın cürtımızdır
    Qırım da bızler barmız
    Qartanaylar, qartbabaylar,
    Bıznı kelır dep qaraylar...”
    Nesıller arasındaqı qopmaz, sönmez bağlantını qartlar yasay, bunu bılgen şair milletçe barlığımıznı yukseklerge kotere, zamannı emde uzaynı cenıp. Şiirın temel koruşlerı:
    I-Qırım nı soramaq, vatan süygusu demek
    II –Qırım bızın cürtımızdır
    III-Qırım da er tatar beklenıle
    IV-Vatan hasretlıgı cüreklernı cağa
    V-„Tatar” degende neşın bır bala erışe?
    VI-Vatannı terk etıp ketkenlerde qabat barmı?
    VII-Bız ketiyık cürtımızğa
    Yedı temel, yedı ders, yedı temelmı? Ezberlemesı qolay kelsın,balanın osuvımen unutulmasın,
dyalog canlı bolsın, degen şair 1920 lerde, er qayerde bolsakta,Istanbul da Qırım’da, Dobruca da, belkı 2000 lerde, „haydınız” dey. 2002 senesınde, Romanya Tatar Bırlıgı, Kıbrıs ve Türkiye yazarlar Bırlıgımen bırleşıp Bukreş te sempozyum qurdular.Onda caş şair Dilaver Osman Qırımlı beynı tanıdım memnuniyetle.Onun musadesımen, Qırımlı Dilaver Osman adını qoydım.Caş Qırımtatarı qaray bızlerge, qaray, baqırıp soramağa cesaretı yoq. Ekı kışı qalğanda qatında, men bırde Kültür bakanlığından Cenan Bolat bey, soradı:”Boların qaysı keler qaytıp Qırım ga?”
    Bız şaşırdıq.Men ne aytacağımnı bılmiy turğanda, Cenan menı kosterıp şu cevapnı berdı:
- Güner den başqası kelmez!
Dilaver kulup, quvanıp, şaşırıp, kozıme qaradı. Men:
- Kelermız, dedım, rus quvetı bolmasa...tıl bılmiymız (rusça, ukraynca) emde caş tuvılmız bır şeyler, ekonomi keregınde becermege...dep, qonuşmamıznı uzattıq.Gulsum totay haqqıman soray:
„Onda bılgı, edep yoqmı?
 Tatarlığın süygen qızğa
Cürtımızda mektep yoqmı?”
    Dyalogın sonunda şaqırtuv bar, M. Niyazi nın omırce ıstegını anlatqan:
„Bız ketiyık Qırım ğa, cürtımızğa...”
    Dyasporamız depte, onın qurtuluşun tışardan, qalau artından qarap beklegende, ne yardımımız tiye vatanda oğraşqanlarğa, qurtuluş davasında?
    Sözluk meselesınde, M.Niyazi bu şiirde ornek bere tılımızın guzellıgıne: totay, aruşe, cürt, qışqırıqlap, tınlamaysın, col qumaq, qummamak, edep, eglene.Dizemge kelgende, rytim cöşqunluq bere, troheu rytimi; kafiyesı ustalığın yukseklıgın bellete: cılay – anay; toqta – ayda; eglene – orselene -;cürtımızğa – qızğa; bala – sala, v.b. Mucizelı, metaforik tablolarında vatanın temellerı aydınlana:     „Hayalında onu suydı
    Em ışınden cana edı
    Qışqırıqlap cer tebındı
    Cüregıme ateş sala,”v.b.
    Aruşe Gulsum nın yaşı „altı-yedı”, tamam vatan sorğısına kelgen yaş; bu yaşlarda mektep arqadaşlarıman tatarlığı uşun tobeleşe...
    M. Niyazi nın bo şiirın, 5-6 yaşlarında ekende, edebiyatçı bır uyde oskenım uşun, üyrendım ezber.
(Babam ezber bılıp uyrete edı, bızdende onı ıster edı, anamman barabar Aqbaş koyın delıqanlılarıman, qızlarıman, ballarıman, bıznıde olarğa qoşıp, piyes oynatıp, durku şaldırıp, şiir aytırıp çalışqandır. 1946-1948 senelerınde bolgan hatıraular bar, onun üyretken caşları hayattalar...Politik mahpus cezasında yaza:”milliyetcı terbiye bergen caşlarga...)
    Men 10 yaşında ekende, mektepte qavğa ettım Ştefania degenımen.Oyun cerımızge talaşqanda, o menım cerımnı alalmadı, o vaqıt mağa baqırdı:
- “Tatar, ket mından, bo bızım memleketımız! Eger mağa urgan bolsa, şaşımden tartqan bolsa,belkı oğadar qızmaz edım.Oyunnı vazgeştım, cılap uyumızge keldım.Ne bolıp geşkenın aytmadan,baqırdım:
- Ketiyık Türkiye ge!
    Bo mesele 1951 de boldı, Stalin bızım dunyamıznı ıstegıne kore aydağanda! O vaqıtlar, bılıp qırımlıların Türkiye ge qaşkanın, ıstedım ketmege…Cürt suygusı cürtsız gariplerde dram, trajik facia yarata, balabanın, caşnın, qartnın cüregınde qaynağan qara qanlarnı sızlata!
    “TELEŞU”men Qırım colı aşıla ulu şairımızge.”Yeşıl Ada’ ğa” qavuşqan şair Dobruca’dan Selam akete Qırım’ ğa, kop geşmeden,”Oz cürtında gariplık tüya, er neğadar “Menligeray medresesine marş” yazsada…
    Vatanımıznın düşman qolunda uzulgenı, milletımıznıde oz vatanda surgun, jenosid, etnosid, (milletçe ottırılmek) degen qıyametlerge oğrağanı, bızler uşun, qırımtatarları uşun, aqırzamannın kelgenını, bo da, artıq sentezlı şiirler yarata.”Teleşu “ şiirınde uş beiytnın qısqasında bır sentezı bar ve bunlar fikir tahsislerı: “Ah bo bızge; batıp olgen; kok qararır;bız toqtaldıq;bız keş qaldıq; Tek ketmiymız…Fikir sentezı Tuna nın insanlıqqa kırışken imajıman genışlene:
    “Tuna aqar…eş toqtamay, eglenmiy.
    Asırların derdın taşır denızge.”
    Metaforik sözler olımlı dünyadan, ebedige koşıre tuşuncelernı asırların derdı insanlıqnı denızde, koklerde, bır umit mezarında gezdıre…Kok qararmasada, bızlerge qararğanday korıne, çünku, vatan qayıbı bar, koşmek bar, adaşmak bar, tek ketalmamakta bar! Boğadar telaş ışınde qaynagan cürek “Yeşıl Ada” ğa yetışkende ferahlıqqa qavuşa, çünku, bızım atalarımızın zaptetken ada, yeşıllıgın şeşegı.
    2004 senesınde romence yazğan mesajlı kitabımda,”Qırım 60 sene sonra surgunden”mayıs aynın yeşıllıgımen 5-6 yeşıllıkmen nakletkemendır.Metaforik imaj şeşeklerın dünyasından quvetlene, adamızğa bır baba kıbı, şair şu sozlermen qonuşa: demet, aru, ışlengen, beslengen, dülberşin, member, tatlı,cevher; ondaqı selaleler: Sevda cerı,Uşqan su, olımsızler; inlegende, ada dertın ulularga ayta.Topraktakı bolğan cennet bızımkı, sade ğayret kerek: “ğayret kerek endı sızlerge…”Ğayretnı anlamagan zamannı, ulu şair atlayda,qurtuluş kuneşın şaqıra:
    “Yeşıl Cürtqa dülberlıkler şaşılğan,
    Mönlık ketıp,nurlu kuneş aşılğan.”
    Iyimserlık ışınde cüregı M.Niyazi’nın, çünku o umitlı bır tarihî zamanlarda Vatanğa qavuşqan.Bo vaziyette “MENLIGERAY MEDRESESINE MARŞ Talebe lisanından” yazıp aqqa şığara milletımıznı, bılgılı ve ilimnı süygenı uşun:
    “Menligeray medresesi yukselgen bır ocaqtır.”
    Avrupa nı qavurğan kültür ve medeniyetın bızgede keregın bılıp,qurtuluşnın yaqınlığın şair bılgılılerde kore, şanlı atalar tarihının uyanmasında ve aydın caşlıqta.Asıl bu şiir,talebe lisanında yazılğan şiir optimismağa tolıbeiytlermen,sözlermen,caşlarğa cürekten qonuşa:
    “Arqadaşlar,ğayret,ğayret,tez aşılsın bahtımız,
    Yaşau haqqı cöytılmasın,oksız,yoksul milletın.
    ……………………………………………………………
    Ey nur, aşıl, ey muqaddes quyaş bıznı aydınlat
    Sisle cürtnı şenlendırde,tatarlıqnı hur yaşat.”
    Şiirnın anahtarlı sözlerı: ilim,ocaq,nur (altı kere qullanıla) hur (dort kere qullanıla) ordı, that, geşken,tarihımıznı sönmez quvetımen bugunge, yarınğa,baylay.Bonday bır havakurege şair can-cürekten Dobruca’dan Selam ketıîre. Klasik sıîzıqların (çizgilernin) tesiri ustunde yazılğan şiir, egitimce başlap cürt suygusune qurban bolğan Dobruca’lıların duyguların anlata,nevaqıt serbestlık celı esmege başlay Qırım da.Bırınc dortlık sentezlı bır tablo ışınde caltıray:
    “Bızge Qırım bır çakırım bolsada
    Kop vaqıtlar bır qaber alalmadıq…
    Hasretlıkten kozlerge yaş tolsada
    Yeşıl Cürtqa col tabalmadıq.”
    Tatar tılın neqadar qolaylıqman şiir yaratmağa ustalıgını bu katrende kostere bıle, ses dalğası bar, rytim troheu, kafiyesıde ustalığın örneğdır: bolsada – tolsada;sözler aqış ritmınde,toqtalmadan kelıp canlanalar,çünku sözlerın arqasında alevlı suygu,asretlık cana. Menım balalığımda tatar koylerınde Şatır-tau masalı,şiirı,aytıla tura edı,hanlığın qamşısından korqqanlarğa kulune edı,tusnaq bolıp kenede tozalmağan tatar, qaytmaq niyetınde ostıre edı evlatların… Bır ya ekı nesıl evvel, bo duyğular 1945 lergeşık, yaşadı ve yaşattı bıznı, mında Dobruca da… Koylerdekı qızlar,caşlar,eskıden qurulğan terbiyelerımen dayandılar ve şairımız onlardan tuyğan quvetımen yaza:
1. “Yuz ellı cıl tusnaq bolğan tatarlıq
    Sarıp cıyğan KOK BAYRAKNI koklerd
    Sallandırğan …oh ne aru şo barlıq…
    Artsın şanı denızlerde, her yerde!”
    Bu beiytlerde bız asıl kımlıgınını anlaymız Memet Nyazi nın: şair qunaq ışınde, vatanda, milli bayrağının kolgesınde, ozın, ruhın, serbestlıklerge bağışlayda, qurtuluşqa inana, inana…Ulu şair bıle Dobrucalıların yürtseverlıgını, şehitlıgını, cesaretını, yüksek gonullıgını, 30 cıl evel tuya o, 1944 – ten sonraqı bızde milli colda berılgen qurbanlarnı:1948 de Necip Haci Fazıl ottırıldı, eziyetler ışınde; 1952 de 39 lider cezalandılar politik,1960 -larğaşıq, politik cezalıların sayısı 130 nı geştı. (yapqan listemde Tulça ilinden ekıtane lider balalığımdan bılgenlerımnı yazdım, ışnı bagışlayman caşlarga). Bunlarnı tuyğan şair yaza şiirnın sonunda:
    “Tatarlıqnı yaşatacak caşlarga   
    Dobruca’dan bin ihtiram ketırdım”.
    Evet, boğadar deren duyğular,şairımızge bır sorğını yarata:”Men qaydayman?”Yuzdeyuz lyric, bu satırlar kenede vatansızlığın tesirlerıne bır analog yapmaqta.”Mende şaştım neşın dertlı bolaman? Retorik soraular uştane, cevapta bır: cürt! M.Niyazi den başka kım aytabıler bonday uygunluk ve yaqşılıq ışınde bolğan sözlernı?
    “Cürt degende curegımden ot şığa
    Dertım de şo CÜRT diy de Qozğalaman.”

    Vatan fikirnın metaforasının padışasıdır,”ot”, sozı, evet, ulu şair ottay canğanda bo şiirlernı yaratqandır.
    ”Belkıde menı zamanman anlamagan bolır”, dep,M.Niyazi qıska sıralarman halk edebiyatından şıqqan karakterlerde yaza “Neşın süydım?”şiirını.Şiir bır şah–eser, chef d’oevre kompose, tıl, styl, korınışlerden.
    Analiz yapqanda, IV – tane bolım kordık şiirde, bolımlerdekı tablolarda kuvetlendıreler sorğulı baş sözüne ketırılgen kanıtlarnı. Şair monolog qullana süygen vatanına qarşı, olımsızlık qazandırıp canlı tablolarına:
    I-cı bolum: Kokenlerın bıldıre, şu meşhur Kıpçaqta.
 1-babası Şırınlı
 2-qartanası Qıpçaqlı
    Sözce, ustalıgı bellı, ritimde, kafiyede, onların bırleşmesı balaban ve deren milliyetçılıgınde korune. Qartanasın resamı dünyanın qaysı edebiyatına qoşulsa, yıldız parlağıman caltıray turar, satırlarğa ayrı bır “niyazilık” karakterını belletıp…
    “Keten sokkan, şal orgen,
    Şay aru kunler korgen.
     ……………………………….
    Tan yerıne uşay dep
    Qullanğan al caulıqnı.”
3-qiymetı orf-adetlerın guzellıgınde milletımız yaşayışın sürgen, ton kıyıp, mac çekıp, toylarda, onğanlıqta, zeuklarda. Zengın hayat, tıl zengınlıgıne destek bolgan.
II –cı-bolım: Adetlerımızın yegânelıgı (bırtanelıgı) soğuştaqı davulların seslerımen aşıla, çünku,
şairın ayracağı bar, o da, atalarımızın cıgıtlıgı:
    “Soğış bolsa davullar
    Şalğan…koyler, avıllar,
    Tolğan erge, cıgıtke.”
    Qatlı – qatında bolğan ekı söz: er – cıgıt, styl metoduman milletımızdekı qıymetlern insanlarıman kostere. O ulke, millet, onğanlıqta, cıgıtlıkte, yaşamasını sürgende, NE BOLĞANDA “ot bastırıp-şıqqanlar?
    Qırım’ın guzellıklerı, milletçe qazanılğan şanları, tarih boyunca, onğanlıqlar bellı turup, Qırım terketılgen, ondan babay-anaylar ketkenler…

III – cı bolım. Evet,bu sorğı alaymıznı şairelık ya da şairelıkten tış bolğan fikirlerımıznı taşırğanda, cevaplar qarap, bastırdı… Aqmesçit’lı şair, rejizör,compozitör, artist, Söz ustası, Riza Yusuf menım yazğan “Neden”şiirımnı repertuvarında 10-12 sene aytıp dünyamızğa caydı, belkıde şu sorğular uşun:
    “Neden qorqıp qartbabaylar şu Qırım dan qaşqanlar ?
    Neden urkıp oz Vatannı düşmanlarğa aşqkanlar ?
    Bayır geşıp, bızlar ışıp, başqa topraqlar qarap
    Dağılğanlar dort-bır yaqa, asır boyunca cılap!”
   
    (VATAN ciıyntığı,1999, Kostenci,Romanya,s.22)
   
    22 – VII – 1992 de yazılğan şiir ayni cılda Qaradenız gazetesınde basıldı, ve 1999 senesınde “Vatan” ciyntığımda şıqtı, sonra,1999 ve 2005 senelerınde Riza Yusuf beynın ciyıntıqlarında yayınlandı.Sonra, ekı tılde, tatarca ve romencede,”ŞIIRLER - POEME “ 2003 senesındekı kitabımda basılğandır. Neşın? Neden? Qalmaqmı olımnı kozge alıp, ketmekmı, ırıp- turıp cöytılıp, adaşıp, qaysı ta qayır? Bunlardır asırlar boyı, nesıller colı, soraularımız…
    Ulu şair, M.Niyazi, col başımız, dort sorauman dertın aşıqlay, ”Ne bolıpta talk bolğanlar?” ve sorğısın qarşısında, qaltıraymız bugunde, onun şiirce yetıştırgen torunları… Sızlamaqlarnı derenleştırgen qarşılaştırma, qıyas, quş dunyasından kelgenıne, duşmanın yabanilıgın aşıqlap, anlata:
    “Quşnı qorqıtqan / Yuvacı taşlatır/ Bır kışıde pıtse qan / Canın otqa aşlatır…”
Tılımız, o bızım qırımtatar şaire tılımız, ergunlık sözlerınde metaforik tablo yarata: can otta aşlana!

IV. Milletçe kımlıgımıznı bıldıre şair, tarihnı aqtarıp, talağanlarnıda aff etmiy, soraularnıda cevapsız taşlamay:
    “Bız şunlarmız: tışlarda
    Cürt qayğısı şegemız.
    Ilerki soğışlarda
    Cürt dep olermekemız?”

    Bolay aşıla dortıncı tablo, o cürtnı taşlap ketmek bolğan, amma, unutmaq bolmağan! Sebepte şu:
    “Bı quş tuvılmız ,caşlar,
    Bız insanmız, cürtdaşlar.”
    M. Niyazi bızım tarihımızden yaratıla, kerek zamanlarında tarih, şair, şehit yarata milletlerge ders berıp; o tarih onu memnun etmez, etalmaz, vaziyetnı bıldıre kereklılerge, caşlarga, cürtdaşlarga, bondayın, bırlıknın temelını şiirce salıp, çünku, bız şondaymız:
    “Bız qorqmamız duşmandan,
    Insan qorqmaz cılandan.”

    Beiytler anahtarlılar, en yüksek duygu, ton, ses, bunlarda, şair onu bıle, ayta, taşqan, canğan cüregın alevlerını sondırmeden, ot quya…
    Şaheser koklerde qalalmaz, şair bızım bolğan cerımızge, bu topraqqa, yaqınlay, anayların yardımıman, o tanrıca suygusunden, kunağından,insanca qoqlay Qırım nın toprağın, obe, cana, canıp-kuye, çünku, haqiqat cüreklerımıznı, bugunde,90 sene geşken bolsada,150 sene geşsede, cağa…cağa…
    “Qırım ğa şay dep bardım,
    Koz yaşlarım tıyılmay.”

    Olımsız sözlerı, şiirlerı, uzatıla,1998 de “Qırım qayerde”şiirımde şonday son beremen duyğularıma:
    “Vay, Qırım, oy,Qırım,qayerlerdesın?
    Meraqmız bılmege tarihnın sonın!
    Autobuz şay cüre, Qırım da Qırım yoq!
    Bastırıq yaşayman, Qırım da Qırım yoq!     (Şiirler-Poeme, I-cı top, ekı tılde,2003,s.94)

    Modernizmanın colında qızlar uşun oqul aşılmasını, ayni deren, milli duygularman selâmlagan şair, arkasından kelgen Necip Haci Fazıl nın “Tatar Qızına” ve hanım şairelerge, nasıl Salya Memet-Fazıl, Dobruca tatarların bırıncı şairesı, colnı kostergen de bola:
    “Her apakay anadır
    Er tuğanda baladır.
    Ne mutludur analıq
    Senden tuvar her barlık.”     (Salya Memet – Fazîl,Aile Şiir Defterı)

    “Qışnın Selâmı” şiirı milliyetcılıgın umanizma cölunda cer alganın eserıdır, qış tablosın ortasında bır pıqare balanın meraqları şunlar: ayak – qol cabacak urba, bırde cıllı uy, süyeklerın cımşatmağa…Ekı tarafnı bırleştırgen fikir dramatic hal, fıkare halqın arasında, klasik ve romantik karakterlerın uydurup şaircesıne:
    “Qaraundan anlaşıla merhamet
    Istegenı,barlı,sende yardım et…”

    Motiflerde romantik dialog, antitez, paralel dunyalar, ıstekler, butun tablonı bırleştırgen er zamanqı tatar insaniyetlıgı.Milletımızın merhametlı terbiyesıne, namusuna, M.Ulkusal’nın klasik kitabından hatırlaymız Martin Bronyovski’nın 1578 de yazğanların, Ştefan Batori’nın elcısı bolğanda, Mehmet Geray – hanın zamanında (yazılğan kitap,s.126):
    “Tatarlar çok ve samimi olaraq dindardırlar.Islam dininin emirlerine ve kendi geleneklerine uyarak, oksüzlere, hastalara, âcizlere ve çaresizlere, fakirlere, yardım etmeyi kendilerine borc bilirler.”
“Oz Cürtımda Ğaripmen “ şiirı M.Niyazi nın analiz kostergen konuklarını sentez etkendiy, vatan uşun canğan cüregınden yarata. Artıq sabırın sonı, artıq şair ümitlerın sonunda ıstegın modern zamanlarğa doğrılata:
    “Oz cürtımda ğaripmen, oz halqımda kımsesız,
    Aşıl bıraz, Yeşıl Cürt, aşıl bıraz guzel qız.”

    Insan canğız bolıp gariplık tuyğanınday, millette bır dos, arqadaş, qardaş yoqlığında cılana, işte, ve M. Niyazi nın şaire istidatını ekı beiytte açıqlayabılemız:
- insanlıq ve millet paralel bır korünuşte
- cürt, canlı haqiqat, guzel qız bola!
    Başqa ciyıntıqlarda yayınlanmağan şiirler,”Nisan ayı”, ”Caşlıqqa”,”Karğış”, ulu şairnın duyğu telaşından yaratılıp, vatanımız ve milletımız uşun qozğala. 1991-1992 senelerınde qol, broşur, defter yapkan Omer Edip professor beyge teşekkürler, arap eskı ariflernı tanığanı uşun “Emel “ nesryatından yardımcı boldı.Bız ciyıntığımızğa onlarnı saldıq, ekı tılde hazırlep.
    Necip Haci Fazîl nın balaları, Suyum Memet hanım ve Bora Fazıl-Ulkusal bey, 2004 senesınden
 başlap “Emel “ mecmuasına kerekken masraflarnı yorulmadan qarşılamaqtalar, emde babaların (Necip’nın) ve amcaların (Mustecep) ve anaları ve halaları, Sultan ve Salya hanım
ların colında şalışıp, kitaplargada yardımcılar (üş basım bağışlap babalarının eserlerıne).
    “Emel “ mecmuamızın qatında, yayınlağan kitaplarımızın “Mecena “ sı emde cölımıznı carıqlağan alev, Avukat Nurettin F Altug beyge, KÜLTÜR VE HAREKET BARLIĞIMIZDA MILLI TEŞEKKÜRLERNI SUNAMIZ.
    Keşken asır, XX –cı asır, uş balaban qırımtatarı yarattı bızde, Dobruca topraqlarında: MEMET NIYAZI, MUSTECEP ULKUSAL, NECIP HACI FAZÎL…bızde, tız şogıp, mezarların başındaqı topraqnı obiyık!
    Bızım asır, XXI-cı asır, hacep, qaştane onlarğadar yüksek fikirlı ve kereklı qırımtatarına Dobruca’nın toprağından can berer?
    Memet Niyazi, milli şairımızın eserlerıne dair bır sentez yazmaqnı, tarihımızge lâyıq bır etüd kıbı kordım…(ayt.eser. s.22)

***

    Avukat Mustecep Fazıl – Ülküsal (1899-1996) yedı kitapman edebiyatımıznı zengınleştıre, yazğan tılı ortak bır tıl, kırımtatarcasından tuvğan türk modern lehçesı. 1917 de Fotisala koyunde muallimlık ete ve onın klasik kitabın „Kırım Türk – Tatarları”(Dünü-Bugünü-Yarını) Romanya’da romencege çevırdık 2006 senesınde, romen ve tatar arasında tanıtıp.Men bo kereknı bır milli borç kıbı tanıdım ozıme.Tılımızın en yuksek noktada guzellıgın anlap kuvanamız onun „Atasözlerı Antolojia” kıtabın okup ve bırıncı yazğan kitabı,”Dobruca ve Türkler”, 1940 senesınde, romenlerınde tarihıne kırgendır, çünkü, 1968 de ulkenı bolmege ıstegenler bu kitapman cevapnı alğanlardır: „bır türk (yabancılar bıznı ayırmaylar) yazdı Dobruca’nın tarihın, eger bır kımsenın tarihi hakkı barsa bo topraklarğa, onlar türklerdır, tuvıl rus ya bulğar!” Şakırılsada o zaman Romaniye’ge, red ettı, butun ailesı mahpuslerde edı, kardaşı Necıp qurban ketken edı milli davamızda.
    Klasik kitabında”Kırım Türk-Tatarının Milli Siyaseti nasıl yürütülmelıdır” degen bölümde, onun fıkirlerın bılıp bızde fikir ayırabılermız, zamanğa uyup.Tılı bızımkınden bek az bır farq tuydıra: „Tarihte gelip geçen bütün İmparatorluklar uzun ve ya kısa zaman sonunda çökerek dağılmışlar ve hâkimiyetler boyunca esaretlerinde yaşattıkları milletler hürriyet ve istiklallerine kavuşmuşlardır.Tarihin en müstebit ve zalim idaresi ve rejimi olan Komünist Rus Imparatorluğu da mutlaka çöküp dağılacak ve esiri olarak yaşattığı bütün milletler kendi yurtlarında özgürlük ve egemenlikte kavuşma imkânı bulacaklardır.” (M.Ülküsal,Kırım Tatar-Türkleri, s.354)
    Prensiplerıme sayıb şıkkanda, ciddi ve mesul bolıp bıldıremen ki tarihımız, edebiyatımız, tıl ve milli şuurımız Ülküsal’ın barlığına, çalışmasına, umidıne, aşkan davasına kalın cıplermen baylı,ondan canlana emde alevlene bızım kunlergeşık! Dobruca’da yaşağan kırımtatarların Vatan süygulerı ve Milli Davaları Mustecep Ülküsal’nın balaban cüregınden taşkan alevdır.
    “KIRIM Türk-Tatarları (Dünü-Bugünü- Yarını) II – cı yayınlanmasında 1980 cılında sentez ve klasik kitap kıbı tanılmaqta tarihımızde.Romanya’da yaşağan qırımtatarları, Türkiye’de Qırımcılıq ve Tatarlıq kureşınde dayma tabılğanlar, türk ya tatar, eş ayırılmadan, Romanya’nın Gizlı Polisyası KGB arşivasında ve Vatan Davasında bolğan dünyanın er bır yağında qırımtatarını bıldırıp, 1996 dan sonra Qırım Vatanımızda da, bır sözde tanıtıp: modern çağımızda,Romanya’da başlanış, Milli Davamızın temellerıne qol salğan Balabanımız, Ağamız, Mustecep Fazıl-Ülküsal boldı! Qırım’ın politik ayırılması 1930-1990 senelerın arasında, onın aşqan colın ve yapqan tarihi gerçeklerını içerden ya dışardan kelgen haynlığın tesirınde tanıtılmadı.Bır ses edı onın bılgılı ve qıymetlı sesı; bır qol edı onın tarihımızge bıldırgen altın sözlerı.1982 cılında tanıdım.Eş bır ışıq korınmez edı koklerde, bızge ve qaranğılıqta batqan dünyamızğa qurtuluş qaberın bermege.Korgenson onın kozındekı carıqnı, seslegenson onın tılını, tuyğanson onın butun dünyaman kureşkenını- Qırım uşun ve qurtuluşımız uşun- dedım, ışımden: “neqadar vaqıt bızım milletımızın ışınden bonday İnsanlar cetışecek, bız, qırımtatarları, qayb bolmamız!” Ve onday.
    1930 cılında “Emel Mecmuasın çıqara, M.Niyazi’den dergının aylıq çıkmasına, jurnal bolmasına ve taşiycaq adını üyrenıp.Dünyamızda, o ağır senelerde, nevaqıt qıyametnı başımızğa captı Stalin, collar qapaldı ve aydınlarımız surgunde, Siberya da buzlar ışınde oldıler ya da qurşunğa tızıldıler.1930 senesınden, 1941 senesıne qadar Dobruca’da çıqqan jurnal, harb zamnanında toqtatıla ve yenıden başlay çıqmağa Türkiye’de 1960 dan 1998 senesıne qadar.
    Onemlı onın sade zamanın ağırlıqlarına dayanması tuvıl, en gerçek iş onın fikir, ideolojya dağıtması.
    Klasik kitabında, (KırımTatar...)s.275 te bıldırgen Programasında milliy fikirler cer almaqta:
1. Küçük hacimde kitaplar, broşürler yayınlayarak halkı ve bilhassa gençleri milliy dava hususında iyi aydınlatmak.
2. Milliy, dini bayramlarda ve tarihi günlerde Kırımlıların yaşadıkları kasabalarda, şehirlerde ve köylerde toplantılar yapıp konuşmalar tapmak, konferans vermek, piyesler sahnelemek, milliy müzik ve oyunlardan oluşan müsamereler düzenlemek.
3. Milliy dava yolunda ölmüş ve şehit olmuş kahramanların ruhlarına camilerde mevlit okutmak ve dua etmek.
4. Milliy ve diniy duygu ve şuuru kuvvetlendiren bu çalışmalardan sonra gençlere kültür ve folklor dernekleri kurdurmak; spor klüpleri meydana getirtmek.
5. Derneklerde ve klüplerde birer kitaplık meydana getirip gençleri okumaya teşvik edip kültürünü arttırmak ve bilhassa milliy Türk tarihiy hakkında bilgi sahibi kılmak.
6. Her bakımdan milliy birlik ve dayanışmayı sağlamak için zarurı olan bir milliy teşkilat kurmak;
7. disiplin içinde belli bir programa bağlı olarak milliy hedefe yönelmek ve sağlam adımlarla yürümek.
8. Büyük milliy hedefin ise büyük Türk Konfederasyonunun meydana getirilmesini şuurlara yerleştirmek.
9. Bu geniş muhtevalı (bol, geniş) programı tatbikat (aplikatsya) alanına koyacak milliy imanı sağlam, dâvaya tam bağlı, ilmen hazırlıklı, tecrübeli kişiler yetiştirmek; bunlara kudret ve kabiliyetlerine göre görev ve sorumluluk yüklemek.
    Bo programnı bızde üyrengen boldıq, nevaqıt, 2003 Noyabırde İstanbul ve Ankara colını tuttıq “Emel”mecmuasına can bermege kereklı ızınnı şımdığı sayblerınden almaq uşun.Ve bonday cetıştık, men ve Lamya Küçükergün hanım, Emel mecmuası uşun anası Salya ve babası Mendu mahpuste anket korgende kotek alğanlardır...Ankara’da KIRIM dergısını çıqarğan millkiyetçılerımız ve sonra, İstanbul’da vatan suygusunın gururlarında yaşağan İsmail Otar Bey-effendımız, bo programnı tanıtıp, ızınnı berdıler:
“Güner, aytma 2 ya 3 dep, dünyada bır EMEL bar, tarihiy ad. Bızler makalelerı türkçe, şiirlerı, atasözlerı, maneleri, çınları, tatarca yazdık, sizde öyle yapınız, bu 74 –cı yılında!” (Emel , İanuar/Ocak 2004, no.1 yıl 74,s.10)
    Bır sanye sonra, merhum Otar Ağamız, parmağın koterıp, kozıme kozlerın tıgıp, dedı:
 “Emel’ın bır colı bar sade, Vatan Davamız! Sen, Güner, o coldan çıkmaycaksın!”
    Uş aylıq kultur jurnalı etıp cetışştık 40 sayısına ve kırdık, balaban gururman, onbırıncı senesıne! (bugun, 2014 Ocaq).
    Emel’ımızde yazğanlar ücret almadan millet uşun çalışalar ve Qırım Qurtuluş davasını ilerı sureler. Nasıl zemanevi bılgen alınde, bız, yazıcılar, b ız, jurnal çıqarğanlar, bırleşmek adımın saldıq milletımızın aldına! Çalışqanlardan artiye, parasın bergen ekı balası Necıp Hacı Fazıl’ın, Suym hanım ve Bora bey, (onın vefatından sonra, Cörceta hanım, eşı) vatan suygusımen aşqan colımızın sonın sade olımde kormekteler....
    Emel Mecmuası 11 kitap şığardı milletımızın kültür genışlenmesıne bağışlayıp ve sayıları seneden senege arttı: Sağış, Tatar Han Tarihı, N.H Fazıl’ın Tyatro Piyeslerı (Cavşılıq ve Caş Fidanlar),v.b, 1930-1941 aralarında; Bızlerde, torunları, 15 kitap çıqardıq ve Qırımlı Eşref Şemi-zade’nı tanıştırdıq Necıp’men ve başqa Dobruca sedasıman! (Tarih bılgılerınde yazıldılar).
    Mustecep Ulkusal’ın ozın yazğan ve çıqarğan monumental eserlerının tarihı şo:
1. Dobruca ve Türkler, 1940, Kostence, 285 sayfa.
2. Dobruca ve Türkler, 1966, Türkiye, 256 sayfa.
3. Dobruca’daki Kırım Türklerinin Atasözleri ve Deyimleri,1970,Ankara
4.  İkinci Dünya Savaşında 1941-1942 Berlin Hatıraları ve Kırım’ın Kurtuluş Davası, 1976,İst.
5. Atila, Cengiz Han, Timur,1976, çev. M.Neagoe.
6. KIRIM Türk-Tatarlarrı (Dünü,Bugünü, Yarını),1980, 384 sayfa, İst.
7. Kırım Yolunda bir Ömür – Hatıralar,1999,Ankara.
8. Tıtarii-Turç Krimeen , romence G.Akmolla çev.2006, Romanya, Köstence, çevirme serlevası romen tılınde: TĂTARII – Turcii Crimeeni (Trecutul-Prezentul-Viitorul)
9. KTKY Dernegi – Dobruca’dan Müstecip Ülküsal, 2007, İst.Türkçe.
    Mustecep Fazıl-Ulkusal Ağamızın epısı yazğanları bır tarih, bır millet tarihı bolıp heykel kotere qırımtatar milletıne ve onın Qırım Milliy Davasına.
    “Klasik Kitabı” dep erkezın rızasıman tavsiye etılgen kitap, “Kırım Türk Tatarları sentez alınde türk boyların kokenlerını kostergen son, Altın Ordı Devletını ve sonra Qırım Hanlığının tarihını yazmaqta.
    Hanlarnı tanıtqanson, en kop bılgıler Çar zamanındaqı zulümlerge, hicretlerge ve onlarğa sebep bolğan aqsızlıqlar ve 1917 cılın inkâlabına dair. Vatan oksızı em Vatan asretı bolıp tuvğan ve osken Ülküsal derenden emde genışletıp, kop dokumant aqtarıp çeşit arşivlerden, bıldıre “Milli Qurtuluş Areketımıznı, Qurultaylarnı, Parlamentonı, ele Romanya’daqı Muslüman Kolordusunın Qırım’ğa Ketırmek Teşebbusı (initsyativası), s.187-188:
    “Romanya Cephesindeki Rus (infanteria) tümenleri Kerenski hükümeti zamanında Cephe komutanı general Krilenko tarafından dağıtıldı. Bunun yerine 37 kolordu düzenlendi (uş tumenden büyük askeri birlik) ve komutanlığına Lehistan Müslümanlarından General Süleyman Sülkeviç getirildi. Bu kolordunun askerı birlikleri tamamen Müslümanlardan teşekkül (compus, format) oluyordu. 4 yayan ve 1 topçu alayından oluşuyordu. Kırım Halk Cumhuriyeti Harbiye Müdürü Cafer Seydamet iki subay ile General Süleyman Sülkeviçe bir mesaj gönderdi.
    Kolordusunu Kırım’a getirmesini istedi. 28 bin asker kapsayan bu kolordu Kırım’a gelebilmiş olsaydı Kırım’ın durumu tamamiyle başka olabilir ve Sivastopol Bolşevikleri saldırmaya cüret edemezlerdi.Her geçen gün içinde Bolşeviklerin aşırı asılsız vaadlerinden yanılgıya düşen insanların sayısı o kadar artıyordu ki, 1917 sonunda 28 bin kişilik Müslüman kolordusundan birkaç yüz neferden başka kimse kalmadı.1918 yılının Mart ayında bunlar da ortadan kayb oldu.” (Kırım Türk-Tatarları, 1980.İst. s.187-188)
    Qırım’da Bolşeviklerın Saldırmaları bırer-bırer dıqqatımıznı çeke, ve onların Ultimatomu:
 “Milliy hükümet 24.12.1917 tarihinde Gözleve’de Ukrayna’lı askerlerin ellerinde bulunan bir bataryanın iki vagon cephanesini Akmescit’te getirdi.Sivastopol Bolşevik Komiserliği bunu protesto etti.5.01.1918 tarihinde bir ultimatom gönderip silahların geri gönderilmesini, suçluların cezalandırılmasını, dilekleri yerine getirilmezse Gözleve’ye savaş gemileri göndereceğini bildirip tehdid eti.Kırım Genel Kurmaylığı, Cafer Seydamet imzasiyle şu cevabı gönderdi:
1. Kırım’da Milliy Tatar Hükümetinin meydana getirdiği Genel Kurmaylık, Kırım’ın en yuksek ve salâhiyetli (autoritate) askeriy makamıdır.Odesa Savaş Dairesi ve Kırım Halk Temsilcileri tarafından kabul ve tasdik edilmiştir.
2. Gözleve’den Akmescit’e getirilen silahlar iki garnizon arasında yapılan nakil (transporter) işinden ibarettir.Bu nakil işine Ukrayna Rada’sının (Millet Meclisi’nin), Akmescit’teki asker ve işçi temsil
cilerinin muvafakatleri (razılığı) vardır.
3. Milliy Hükümetin aldığı tedbirler (ölçüler) sâyesinde Kırım’da Sivastopol haric (extern) her tarafta kan dökülmesinin önüne geçilmiştir.
4. Kırım Genel Kurmaylığı âsayişi (sessiz) ve can güvenini korumaya kararlıdır.Sivastopol Sovyetinin tutumu, Kırım ahalisine karşı hazırladığı kanlı harekâtın ilk adımlarını teşkil (qurma) ettiğini düşün dürtmektedir.
    Sivastopol Bolşeviklerinin maksadı Kırım’ı ellerine geçirmek ve burada kızıl diktatörlüğü kur
maktı.” (ayni, s.189-190).
    “Çelebi Cihan ‘ın şehadeti” ayrıca anlattılmaqta, ve bızlerge bıldıre ki, millet, ele bızım milletımız, kereklı vaqıtında şehitlernı yarata: Noman Çelebi Cihan Qırım’da 1918 de, ve Necip Hacı Fazıl, Romanye’de 1948 cılında. Qırım ve Ukrayna bolımınde o zamanın anlaşmalarına dair yaza:”Kiyev’de Kongreske 1917 Ekimde tatarlarda taraf alalar ve koreler Qırım’ın haritadan sılıngenın! Protesto yasağan tatarlarğa, Petlüra bıldırme bere 19 Ekim 1917 de, Qırım Yarımadası Qırımlılarğadır, dep. Almanya’ğa berılgen notasında, Duraşenko yaza Qırım’ın Ukrayna’man bırleşmesın! Ulkusal’ın oz sozlerı:”Kırım’ı Ukrayna’ya bağlamak, yüzbinlerce hatta milyonlarca Kırım Türk–Tatarının mukadderatını (kaderını) O’nun eline ve ihtiyarına (oz ıstegıne) bırakmak demektir. (aynı, s.214)
    1958 senesın Temmuzında, Parij Blokında, Münich toplantısında, İsmail Otar Ukrayna İstiklâlcı Teşkilatının Başkanı, Levitski ile görüşmesinde şu fikirleri duymuş ondan:” biz, Ukraynalılar, Qırım tatarlarının olganın bılemız!”1919 da, ekıncı bolşevik işgalında Qırım’ğa “Yeni Dünya” gazetı Mosko
va’dan Akmescit’ke ketırıle ve marksizmağa propagandasını yasay. O kunlerden ve yıllardan başlap, bızım diasporada dayanğan liderler Qırım’ın ve Qırımlıların aqların ıstemege belseneler ve bo ışnı, yorulmadan, 1990 larğaşık etmekteler! (bızım 2013 tekı not: bugungeşık, qurtulğaşıq).
    Yuksek fikirlı Ağamız dert cayğan sayfalarında (227-234) artıq klasik kitabının, yaza “Bolşeviklerın Kırımı Üçüncü ve son kez işgali bolımınde, Muhtarlıknı, Sosyalist Cumhuriyetnı” ve 1921-1922 aşlıqnı: 1921,1922 aşlığında 100.000 insan oldı.Bolardan 51.612 sı koylı.Aşlıktan olmemek uşun, 19.132 kışı Ukrayna’ğa koşe.Olgenlerın % 60 ı tatar.(aynı, s.231) Sovyet devırı ıstep, gizlı maqsatman, en az bere, ya eş bermiy gıda Qırım’ğa.Ulkusal’ın statistikası toprağın bollığın ve bereketın kostergen son, kelgen yardımların Rusiye ışıne ketkenın yazğanson, statistika yaza: Bahçesaray da % 80 milletı bolğan da, % 65 ı ole; Karasu Bazar da %48; Kezleu de (Gözleve) % 43; Eskı Kırım da % 41; Kefe de % 36; Yalta da %29; Kerç te%28; Akmescit’te % 13; Akyar’da % 11. Veli İbrahim devırı, yahudilerın Qırım’ğa cerleşmek pılanı,ve sonra 1931-1933 senelerın aşlığı, ruslaştırmaq siyasetı, Dobruca’lılarğa Qırımın tarihını bıldırmek fikrimen yazılğandır. Mustecep Ulkusal kitabın VI –cı bolımınde “Dobruca’daqı Qırımlılar ve Qırım Davası” serlevasıman kısqadan anlata qatıp cerleştık bız Dobruca’nın topraqlarına:
1. Balkanlarğa cerleşmeler bolğan taa Altın Ordu’nın zamanında, ticaret colıman.
2. Koşuvler ve cerleşmeler 1878 ge qadar devam ete.(Dobruca Romaniye’ge bağlana)
3. 1878 den sonra Türkiye’ge koşuvler boşaltalar bo topraqlarnı
    4.1917 de Qırım”da Milliy Hükümet qurulğanını Nisan 1918 de vaporman İstanbul’ğa ketkende Kostencı’ge oğrağan Bekir Sıtkı Odabaş Memet Niyazi’men korışe ve qaberlernı bere.Bonday ılgılı
(interesnıy) qaberlernı, İmam ve Ogretmen Halil Fehim Effendı de ordıda tabılıp ketıre ve Qırım’ğa ısteklı ketmek areketı milliyetçılerın arasında başlay. Az vaqıt geşmeden, M. Niyazi, Dr. M. Nuri ve Halil Fehim Alman işgal ordısından ızın alaraq Odesa’ğa qara coldan ve ondan vapurman, Qırım’ğa yetışeler. Ulkusal da 30 qadar arqadaşlarıman izın ıstey Alman komutantlarından Qırım’ğa ketmege,”o ızın berılmey çünkü genç ve askerlık çağındalar.
    O zaman, tek başına, Ulkusal “Korkova” vapuruna mınıp Sivastopol’ğa kete, ondaqı Almanlar onı mahpuske atalar, 15 kun sonra, Milliy Hükümetın tavasuttu ile (interventsya) qurtula ve 1920 senesın Mayıs ayına qadar Fotisala koyınde ilkokul oğretmenlığını yapa.
    Varşova’da Qırım Qurultayın 20-cı yıl dönmesını qutlamaq programında, Ulkusal’ın cabalamasıman, Romanya‘dan 17 kışılık grubıda tabıla ve Promete teşkilatı bızgede tuyuna.
    ”28 Qasım 1937 de saat 12,00 de Varşova Tıp Talebe Cemiyetı salonında QURULTAY’ın
20 –cı yıldönmesı parlak şekılde anıla.”(s.286) Resmi davetiyelıler qonuşğanson, Edige Mustafa Kırımal Qırım ve Qurultay aqqında lehçe konferans tuttı ve sonunda Türkiye’den, Dobruca’dan, Almanya
 ve Fransa’dan kelgen tebrik telegrafları oquldı.Yasalğan tanışuvlar ve bağlantılar, gezuvler ve kültürel tanışmalar anlatıla turkçe ortaq bır tatlı tılde, 285- 295 sayfaların ışınde.
    Oquğanda ve tılının qırımtatarcasına yaqınlığın tuyğanda, elbette şo sorğı meydanğa şığa: “Asırımızın en balaban qırımtatarı, neden ortaq türkçe yaza? Cevabın mağa 2003 senesın Aralıq ayın başında İsmail Otar Ağamız berdı: bız, Qırım Davasın canlandırğanlar, toplaştıq ve tıl meselesın tartıştırğanson, qarar aldıq türkçe yazmağa!”Unutmamaq kerek, onlar 1945-1960 senelerın Türkiye’sınde yaşay edıler!
    Bunlarnı anca kosterıp, bıldırıp, atlatqanson, Otar Ağamız, Aralıq 2003 te ayttı: “sen, Güner, Romanye’de yaşaysın, romence tılınde de yaz!”
    “Batı Avrupa’ya Sığınan Qırımlılar” bolımınde müellif yaza:”Rusya’da savaşı kaybedip geri çekilmeye başlayan Alman ordularının Kırım Yarımadasında bulunan birlikleri de çekilmişlerdir.Bunlarla beraber bir çok Türk-Tatar da, bazıları âileleri ile beraber ve bazıları eş ve çocuklarını almaya imkân bulamadan gözyaşları ve hicran (emigratsya) içinde yurtlarını bırakıp Romany’ya, Almanya’ya, Avusturya’ya ve İtalya’ya gitmişlerdir. Bunların 10 bin qadar nüfüs olduğu tahmin edilmektedir.
    Romanya’nın Dobruca bölgesinde kalmış olanlar, buradaki eski Qırım muhacirlerinden fedakâr gençlerin kurdukları yardım komiteleri tarafından kasaba ve köylere yerleştirilmiş ve (bazıların, bizim not) ellerine Dobrucalı imişler gibi resmı hüviyet (kart identitate)cüzdanları verilmiştir.” Rus ve romen komunistleri (ve qırımtatar, bizim not) mahpuslerge attılar onlarnı ve bırıncı Necıp Hacı Fazıl oldırıldı.
1943 Ekim -1944 Nisan’ına qadar muhacerat (emigratsya) devam ete, ve “harb pıtecek, tekrar Qırım’ğa dönermız” umitı yaşay aralarında.”(s.310)
    18 Mayıs 1944 nın surgunımen ve etken protestolarıman, muellif siyaset sayfasını qapata yarınğı kureş uşun son fikirlerın bızge emanet etıp: “Kırım Türk-Tatarlarının Milli siyaseti nasıl yürütülmelidir?” bolumınde:
1. Milli kültürü ve folkloru canlı tutmak
2. Milli siyası gayesını tanıtmaq, surgunden qurtarıp Qırım’ğa ketırmek, butun haqlarımızğa qavuş
maq. Bunlarnı becermek uşun bır merkez kerek, onın cerın, o zamanlarda, Türkiye’de kore O!
    Atasözlerı, Berlin Hatıraları, Dobruca Hatıraları, Qırım Davasına butun insani quvetımen qullıq etmekteler.”Kırım Yolunda Bir Ömür” kitabının serlevası anca onı ve onın yapqanların yolımızda ışıq ve amaç, gaye kıbı kormeknı bıldıre epımızge.Tarihımız Dobruca’da ekı quvetnı yaratıp-Mustecep ve Necıp qardaşları-bızge colın başındaqı carıqnı kostere. “Dobruca’daki Kırım Türklerinde Atasözleri ve Deyimler” kitabı, kunumızde Romanya da bırtane (Ankara Üniversitesi Basımevi, 1970) onıda Balabanımız menım anama şu yazılarıman hediye etkendır:”Teyzemin kızı Mahcube’ye sevgilerimle, 17 .4. 1982 / ve imzası). Bız mecburmız bu kitapnı canıdan bastırıp tanıtmağa ve milletımızge bağışlamağa, çünki bonday atasözlerı bar onın tatarca ve türkçe 250 sayfasında:”Haq degenge aqqan suwlar toqtar; her başın ozıne kore dertı bar;
    Her gonulde bır arslan catar.” (s.53)

***

    Necıp Hacı Fazıl (1906-1948) qırımtatarların Milli Şehidı. En ağır zamanın (1942-1948) butun mesuliyetın ustune cıgıtçe alğan ve haysiyetmen becergen Balabanımız. Onun yazğanları - şiir, piyes, konferans, hikâye, etno-folklor eserlerı ve etüdlerı, fikir ve tıl bakımından epımızge ornek.1929 da Berlin de şıkkan Milli Yol da, nr 12,Yiun mecmuasında, Necıp Haci Fazıl“art poetique”bolgan“Tılegım” şiirımen bızlernı, yani Dobrucalılarnı milliyetçı kıbı tanıta oz kırımtatar dünyamızğa. Uşuncü edisyasın ekı tılde şığarğan ekı balası, (I-cı, II-cı lernıde ep ekı balasın emgegımen bağışlağamızdır) Suyum Memet ve Bora Fazıl- Ülküsal, Milli Davamız cölında “EMEL” nı de canlandırdılar, 2004 ten başlap canı seryasın, bu cıl, 2009 nın Nisan 17 de, babaların tugan kununde, milletımızge teklif ettıler. Basımın başında bo şiirnı tanıtamız, Necıp “nın tılegı” milletın tılegı bolıp:
    „Atın,eşın,cöytkan oğırsız bır cölşıday
    Izsız cölda, cayav-calpı lapşıp cürgende,
    Arzulayman terlı başıma salkın bır kolge.”
    Bırıncı tablo tarihımızın kayırsız kunlerıne son berılmesı keregın şairece anlata, ekı isim”atın”,
”eşın” artındakı yolcı sözımen dramatiq halımıznı ta bek derenleştıre cölımızda korunmegen ızların yoklığın aytıp; maddi turuşumuz da „cayav, calpı” imajıman metafora yaratıp, cüreklerımızge qan tok
kende, tılegı aşıla, qunaqman onın yakşı bolacak havasın tuydurıp: „arzulayman”.Bo beyit ”Arzulayman terlı başıma salkın bır kolge”deren manalarıman taştıra cüreklerımıznı.Bunu yazğan Necıp 23 yaşında, onın „terlemesı” kelecek 1942 den sonra, çünkü onu eziyet ışınde 5-6 kunde ottırdıler KGB –eler, oktyabır- ekim 1948 de, Kostencı mahpus hanesın tortura bodrumlarında.Şanlı kunlernı unutalmay, Altın Ordı, Qırım Hanlığın „at aylandırğan”Evro-Asyasın geşalmay, bugunku yesırlık halıne inanalmay;„salkın kolge” metaforası (istiaresı) belkıde en deren istiaremızdır zamanın edebiyatında, Avrupa şaire tılınde”salkın” tuşuncenın yukseklıgı, koklerın carıkları, felsefenın bergen cevapları demektır.”Kolge” – korunmak ihtiyacın tuyğan cölşı, Vatan oksızı, Kok Bayrak asretı, korlanıp, tentıgıp cürgen tatar, kolge degende, ah,Vatanım, diy! Oğadar süye Vatanın, oğadar merak onı kormege, onda yaşamağa, onın uşun, 1929 da yaza, umitsız zamanda en balaban tılegımen, ıstiy sade mezar, bır mezar cerı şo koralmağan Qırım’da, arzılağan vatanında:
    “Bugun onun uşun şekkenıme kore zar
    Bari nasip etse cürt cerınden bır mezar!    (G.Akmolla,Necıp Hacı Fazıl, 2009,s.4,13)
    Bo tılek uşuncı beyitten „arzulayman”sözınden anlaşıla,”arzulayman” degende sesler soneler sessız arifte, (unsuz), o da „z” nın qatıluvıman eşıtıle, artından kuvetlı „u” kele, ve, „ay” bağlantısı dünyanı geşıp bızlerge ayttıra:”arzulaymız” ve altı beyitin ışınden yedıncısı bellete:”eş olmaydım bır mezar!” Bugun, 80 sene sonra, onın tılegın tanıtıp, mezarın yaratkan bolarmız, menım ornek etıp bergen milliyetçılıgıme şımdıgeşık Romanya’nın ışınde – yani vatannı kormeden can berıldı Dobruca’ da Qırım Vatanımız uşun!
    Son ıstegın,canıqlı „tılegın” anlamaq ve anlatmaq uşun, aytmağa mecburmız ki Necıp Hacı Fazıl 1933 te Azaplar koyunde Caş Tatar Hars Bırlıgın qura, 1942 de Qırım Qurtuluş Komitetın reisı ayırıla aqası Mustecep Ülküsal, Eduge Kırımal’ man Berlin’ nın cölın Qırım’ ın qurtulması uşun alğanda; bo komitet ”Qırım Yardımlaşma Komitetı” ne denışkende, 1943 te, Odesa ğa romen askeri trenımen kelıp 300 den fazla qırımtatar ailesını qurtara Romanye’ge aketıp; Kostencı’de en meşhur lisenın, Mirça” lisesıne yaqından sınıf tutup çalıştıra komitetnı,”terlı başı” o zaman zengın cep bola, ve, er koyge (fikir yaqınlığı kostergen koyge) aile ve canğız muhacir qırımlılarnı cıberıp qardaşça cerleştıre! Dr.Amet Ozenbaşlı, dr. Ismayl, bellı müzikilerımızden Ilyas Bakşış ağalarımız, qızları, merhum Meryem ve hayatta Enise hanımlar, o zamandan bızmen barabar mahpus, lager, eziyet kordıler! Romanye’ de Çelebi Cıhan’nın resımı 1930–larda anca Necıp’ nın üyunde tablo edı...mende şundı, kaderlerın bır bolmasın korıp, sorayman, tuşundumı hacep, keleceklernı, azaplarnı, bolacak facialarnı, şehitçe olımın ve, bugunlernı, bızım bo bahtiyar ve balaban umitlı kunlerımıznı?
    ,,Milliyet Fikirlerın Temellerı” konferansında (1932) aydın ve deren bılğılerge sayip bolğan yazar kıbı, dinlerge, milletlerın tarihıne, tıllerıne dair analiz yapkanson, oz milletımıznı ve ana tılımıznı cöytılmak halıne kelgenıne uzule, sebeplernı qaraştıra, uşke ayırıp: din, tıl, tılek, yani milli şuur.Bunlardan en quvetlı din, butun musulmanlar kardaşlardır şiarı bolsada, millet ve hukümet teşkilatında kendı nokta-ı nazarın hükmettıralmadı, milletler ayırıldılar, diy:
    „Bızım Türk alemınde epınızın eşıttıgınız ve bıldıgınız uzere, panislamizm, panturanizm fikirlerı bo dinmen milliyet fikrının muhaliflik ve mücadelesın uş ayrı devresıdır. Bugunkı Türkiye Cumhuriyetı bo uş devırnın sonuncısı ve milliyet fikrının son baskıcı bolğan panturkizm devrın başıdır. Merhum Talat Paşa bo fikirnın bayraktarı edı.Şimal Türklerı yani Rusiye Tatarları da 1914 senesınden sonra aynı kuneşnın cıluvına kokrek aşmağa başladılar.”    (G.Akmolla,Necıp Hacı Fazıl, 2009, s.21)
     Tılge dair genış analiz yapkan Necıp H.F. aynı eserınde tılnı şay tâyın ete:
    “Milliyet fikirının ekıncı bağanası bolğan tıl kosterılır.Toplı bır halknın millet sıfatın takınabılmesı, muşterek bır mefkure edınmesı ve milliyet fikirının kâbe taşı bolması uşun, o toplı halknın mutlak tılde de bırlık teşkil etmesı kerektır.”
    Hıristiyanların dini kitapları er milletlerın tılıne çevırılgende, kılıseler ibadetlerın anlaşılğan tılde yapalar derken, orneknı Avrupa’da tabıştıra. Yazarın arzısı tılımıznı yazılarda ve edebiyatta kormek, çünkü bızım okuğanlarımız türkçe yazalar! O zaman, milliyetçılık qayda? dep, soray Necıp Hacı Fazıl, ve bugunde soraymız.
    Mefkure tılek başta ferdi fikir bola bır milletnın tek-tuk kışılerınde, eserlerımen ilerıli, insanda can bolsa, millette de mefküre odır.
    ”Bır milletın yaşaması veya olmesı bo milli mefkürenın barlığına veya cöklığına baylıdır.”(Emel, 1934;Emel,2004)
    Necıp Hacı Fazıl’nın er eserı, şiirı, konferansı, piyesı, milletıne bılgı ve cesaret bermek uşun, milli davamızın cölında çalışmak uşun yazılğandır.
    Tyatro piyeslerı - Qırım, Caş Fidanlar, Cauşılık - temaların bızım tarihımızden alıp, şanlı vakıtlarnı antitezge ala şımdıkı zamanman, ya da, eskı adetlernı, cauşılık kıbı, uydurmağa ıstiy modern hayatqa.
    ,,Qırım piyesındekı milli mesaj Qurtveli’yın vesiyetınde yazarnın en deren duyğularına bağlı:
- „Oca, üyret mağa son daqiqalarımda, Tatar milletıne, oz halkıma neday iygılıkler yasayım.Onın yaşaması uşun, men, olgen sora, qayerlerge baş urayım?”(ayt.cy.s.79)
Romanya’nın edebiyatında, ekı balaban yazar, Memet Niyazi ve Necıp H. Fazıl, Vatanları uşun olımsız dünyadan da şare ve yardım ıstemekteler. Arqalarından şair Şaip Velı Abdula kele aynı ıstekmen.
    “Caş Fidanlar” piyesı milletımızın ilerlemesı uşun ve geçmışımızın şerefın unutturmamak uşun cabalay:
“Şanlı bır ordı, balaban bır halqqa mensup bolğan bo cıgıtlerın, bır vaqıtlar tahtlar devırıp, memleketler alğan bır milletın, bonday caş fidanların aşa korılmesıne, Tatar qanım qabul etmez.O tılegen bolsa, men berdım!”(s.87)
    23 Ağustos 1944’ te Kızıl Ordı zapt ettı Romanye’nı, qanlı ve qaranğı devır 47 sene surdu, bugun bıle, onların hayaletlerımen oğraşamız, doğrı cölğa yetışmege.Necıp Hacı Fazıl uş cıl sürgen gizlı anketlerde lider bolıp tanıla, anca bugun okuyabıldık onlarnı, ve kunduz, 17 oktyabır 1948 de Kostencı’ nın merkezi sokağından koterıldı, ağır anket suresındede can teslım ettı.Eş bır dokuman tabılmadı, ne soralğan, ne aytmağan! Onın 22 oktyabrı 1948 de olımı, cenazesı,Romanya’da yaşağan tatarlarnı qorqıttı, hala süre o qorqı. Bız oğa şiir, destan, efsane, makale yazdık, ozın süygen tılınde, emde tuyunamız ki, artık “terlı başına”kerekken “kolgenı”belsendık qurmağa, anlaşılsın bır VATAN!

***

    Memet Vani Yürtsever (1907-1995) politik cezalı bolgan milliyetçı yazarlarımızdan qıymetlı kıbı sayılar, caşlığında qırımtatarca ve sonra türkçe eserlerımen, hatıralarıman, piyeslerımen edebiyatımızda qalğandır.1935-1939 senelerındekı „Emel” mecmuasında ”Toy”, ”Bayram gecesı”, ”Qartman caş arasında” piyeslerı yayınlandı ve milli duyğulu şiirlerı:
    “Hücrenın temır kapısı
    Aşılğanğa Sitosman
    Esenkırep, qorqıp tura
    Ah...anketler bek yaman!”  (Qaradeniz, nr. 4,1997,s.2)
    15 sene mahpus cezası alsada etken Qırımcılık politikası uşun korılgen rekurs, başurmaq davasında,er nekadar para toplanılğan bolsa da ailesının tarafından bızlerden de babalarımız uşun, 1955 senesınde, sade onın cezası 15 seneden 5 senege tuşe ve emen mahpusten qurtula. Sade o ve ailesı, romen komunist hükümetınden ızın alıp, ailesımen bırlıkte (ulı ve kelını, qızı ve kiyevı) koşeler Türkiye’ge, resmi qararman 1965-66 larda, zalim devırın quvetlı vaqıtında. Onda türk lehçesınde eserlerın bastıra sahnede oynalğan piyeslerımen de memnuniyetlı qartlıqnı yaşay.
    2004 senesınde –Dobruca’nın davuşı” serlevasıman 2 cılt kitabını mende alabıldım ve ondaqı eserlerın bırıncısı –Odelek- tyatro piyesı, bır perdelık ve milliyetçı eğitım balalarğa bermektedır.Yazılğan tılı bızım Dobruca Qırımtatar tılı ve aslında tarihiy,milliy duyğularnı canlandıra.Kitabın Önsözı 1992 tarihınde ve muellifnın fikirlerın bıldıre:
“Öğretmen ve din görevlisi gibi çalışmaya başladığım ilk günden itibaren, görevimin yalnız sınıfın dört duvarı arasında öğrencilerime ders vermekten, camide cemaate namaz kıldırmaktan ibaret olmadığını anladım.Halkımızın arasında bulunurken, sosyal ve toplumsal yaralarını araştırmayı ve iyileşmeleri, yahut yok edilmeleri için çalışmak da bir görevim olduğunu idrak ettim.”(aytqan eser,s.5)
    “Ödelek”pıyesasın milli mesajı anlaşıla “Emel” mecmuasına dair yazılarman ve Qırım’a qaytuv ve qurtuluş bayramların anığanda:
“Mında,Pazarcık kasabasında çıkkan Emel Mecmuasında da Kırım’ğa dair bek kop şiyler yazıla. Her Pazar bir saat muallim ef.bizge o mecmuadan oqıp anlata.Üylerımızde de okıymız.(s.25)
Ve ya: “Oktay Qurtuluş Bayramın türküsin çala:
    Bız Kırım ballarımız,
    Yeşıl Cürt oz malımız.
    Tırışıp takat tavup
    Curtnı cavdan kurtarıp
    İnşalla tez künden onda kaytarmız
    Kurtuluş Bayramın toptan yasarmız.”(s.26)
   
    Tıl meselesıne kelgende ustalıkman oz lehçemızın cer alıp yaşatılğanın bonday cümlelerde koremız:”Vay ne aruv türkü ya, ca’ m kim!(s 26) “Ca-m kim” qonuşulğan tılının sintagması bondan kele: “canım kım”, bek sıq qullanılıp Dobruca şivesınde.
    “Kurban Bayram Gecesi” veya “Kökköz Bayar” uç perdelik piyes 1937 de yazılğan hanımınında yardımıman ve 1972 de Emel Mecmuasında yayınlanğan ve sonra, 1974 te sahnege konulğan.1938 yılında Romanye’nın gençlerının tarafından da sahnege konulmuş.Türk lehçesinde yazılğan halk hikâyesı piyesa kışılerın adlarıman tatar tarihını hatırlata:Kencehan, Seytbekir, Mentotay, Alime. Seytömer’in çalğan durkısı sayfa 38 de em qırımtatarca em türkçe yazılğan ve milliy duygularımıznı heyecanlandıra:
    “Kamçı boyu kazakka                Kamçı boyu kazağa
    Hiç oylanmay hı-or bolğan.             Düşünmeden hor olmuş.
    Kırım’nı duşman alğanda                Kırım’ı düşman alınca
    Bek kuvanğan,rus bolğan.                Pek sevinmiş,rus olmuş.”
    Fikirce, tıl ve edebiyat qonuşmalarda, ekı lehçenı bır bırıne çevırıp oynamaq zararlı bolabılır. Çünkü, bo çevırmekte “kazakka” , “alğanda “ ve “kuvanğan”aynı.
    YALANCI Monolog (s.28-29) bızım guzel ve melektay temız tılımızın sözlerımen bağışlay,
Yalancını tanığanson, em meraqlı bolamız emde acınamız, ve balanın yemın etmesıne tuşunemız: tıl tatlılığı ve muellifnın yazıcılığı aqıyqaten ustte yaratıla ve edebiyatçılığını kostere.Cümleler: tığırttım yalannı, qabaq mağa patladı,yalan aytıp nenemnı kotekten qaş kere qurtardım,v.b. tıl ustasın tanıta, tılımızın zengın hazine bolğanın anlaştırıp.
    Piyeslerı:Talaka, Suyumbike, Büyülü Yumurta, ve sonra masalları, Cantemir Batır kıbı, M.Vani effendının modern çağda ayırılğan cerıne becermelı yazılar gurur bere epımızge.Milliyetçı yazar, er bır fırsatta Vatan uşun caşlarğa qonuşmalar ve nasihatlar bıldıre.

*

    Edebiyatımızda, 1936 senesındekı bolğan başarı bek balabandır, ”Qırım’ın Şairlerı” kitabı basıla ”Emel” mecmuasın tarafından, ve 96 sayfanın ışınde Amdi Giray’ın atına ve anılmasına bağışlanıp, çünkü 1930 da onı bolşeviklerın ottırgenlerı bızgede tuyuldı.Resımı ve tezı”Qırım Edebiyatına dair kosterış” kitabın başına yazılğandır.Kitapta Amdi Giray’ ın şiirlerımen Dobruca eserlerı de yazıldı.”Emel” mecmuasın yayınları fasılı (capitol) M.Ülküsal nın klasik kitabında Dobruca’dakı qırımlılar ve Qırım Davası fasılından son kele ve tılımız ve edebiyatımız cölında qıymetlı çalışmalarnı sıralay:Sağış-Memet Niyazi, 1931; Tarih-i Tatar Han ve Dağıstan ve Mosku ve Deşt-i Kıpçak Ülkelerinindir,1932; Cavşılık ve Caş Fidanlar, Necıp Haci Fazıl, kıpçak lehçesinde,1933; Qartman Caş arasında,Toy, Bayram, Odelek, Piyeslerı, Memet Halim Vani (Yurtsever); Bayram Şenlıgı, Mustecep Ülküsal; Qırım piyesı, Necıp H. Fazıl; Bora piyesı, Halil Abdulakim (Qırımman); Çorabatır, piyesı, Ismail Ziyaeddin; Şahingiray Han, piyesı 1934 te Bazarcık ta oynala, Ülküsal’ ın sahnege salmasında; aynı piyes Kostencı de oynala 29 Mayıs 1934 senesınde; Cafer Seytamet Kırımer konferansın 85 koyden 67 sınden kelgen delegatların katılmasında şu temanı ayıra: ”Neden milliyetçı, türkçü, garp medeniyetının taraftarı ve neden istiklalcıyız?”; Cafer Seytamet siyasi hayatının 25 yıl dönümü Kostence’nın Grand Hotel salonında 200 kışılık ziyafet berılıp kutlagandır; Av.M.Ülküsal’ın konferansı: „Qırım’ın Qurtuluş Davası”, 1934; Halk gazetesı,1936;Qırım Şiirlerı, 1935; Qırım Istiklal Davası, 1939, Selim Ortay; Dobruca ve Türkler, M. Ülküsal,1940, 285 sayfa,II-cı baskısı Ankara,1966.
(not: 2000 senesınde Romaniye de basılğan cıyıntıq Nedret Ali Mahmut nın imzasıman ve “Romanya Türk – Tatar Edebiyatı” serlevasıman, bu kitaptan alğan bılgılermen qarışmaqnın tesiri).

*

    Salya Fazıl-Memet (1903-1961) Dobruca qırımtatarların bırıncı ve qıymetlı şairesı.M.Ülküsal’ nın kardaşı ve Necıp’nın ablası, qırımtatar terbiyesınde yaşadı aqasına ve erkeklerge sayğı kosterıp, ozınnı kenarda tabıştırıp.Komunist devrınde milliyetçı aileden bolğanı uşun, mekteplı hanım bolğanı uşun, yuksek fikirlı ve aydın, münevver bolğanı uşun, mahpus cezasın beş senege kabul ettı, ondan evvelkı ve ondan sonraqı yazğanların cırtıp...atıp, balalarına zarar kelmesın dep... Kenede, aqrabalarda bır kaş şiir tabıldı, sayısı altı, ekısı türk lehçesınde, qalğanları qırımtatarca.
    Dobruca qırımtatarların edebiyatı sade Memet Niyazi nın Vatan uşun dertlengen şiirlerımen başlap pıtmiy, ekı cihan cenk arasında bo edebiyat oqadar yaqşı genışlene ki, hanım şairelerde yazalar milletımızın kültür hayatını belletıp.Salya Mendu-Memet ‘ın cerı bonday bılıne ve koy mektebın pıtırgen son, Pazarcik’ta oquy Rüshtiye Lisesınde ve talebe zamanından yazmağa başlay, milliy toplantılarğa taraf alıp ve Cafer Seydamet Bey’imızge şo sözlernı ayttırıp:
    ”Mustecep, ne yazıq ki Salya qardaşınıznı memleketten şığarmağansınız, yuksek seviyede okutmağansınız!”
    Bılgılı, zekki, nazik, kibar, asıl qırımtatar qadının terbiyesınde bolıp çalışa milletının Vatan kureşınde, onlarnı tamamen becerıp ve cenkın sonında insaniyetlı davranışıman Qırım muacirlerını qorşalap ve fedakârlıqman qarap. Bonday “suçlar” uşun 19 Nisan 1952 senesınde eşı Mendu ef. ve kelını Sultan hanımman, kiyevlerı Teufik, Şaip, Malik ef. komunistlerın polisı onıda qapadı mahpuske. Davada “milliyetçılık” etkenı ve Qırım Alman kolaboratsyonlarına otmek ve yataq bergenı uşun,5 sene ceza berıldı! Ankette “erkekçe”dayandı, Emel Mecmuası uşun ağır işkencelerge salındı. Dekret, Kanun çıqarılıp qurtulğanda 1956 senesınde, qalb hastalığı ağırlaşqan edı, ve qararsız, malsız qartayğan edı!Menım koz aldımda hayalı yaşay: beyaz şaşler gur atılğan yuksek mannayın ustunde, dayma kuler yuzı ekı ateşlı kozın caltıratıp qarşısında bolğanğa. Deren qarayışı ruh derenlığıne fikirlernı qabartıp eskı ve sararğan kât parşasına uşsız qalemmen yazğan şiirını cırtıp, atıp qaranğılıqlarğa…Sorağanda neşın yazğanını bırkımsege kostermeden ve oqumadan, cırtasın? dep, canıqlı bır “ah” çeker edı ve dünya dolaşıp qatımızğa derya qadar dert ketırmeden kuler edı! Onın kozlerıne dayanğanda, tuşune edın: kışkene insan qalbıne boğadar da balaban dert acep qatıp siya ve şiir bolıp dağıla?
    Hayatın ve bızım o zamanın hayatımıznı anlatkan şiirı „Gelmiyor hiç biri” komunizmanın vahşiylıgınden yaratılğan dramatik şiir, ve bız onı „art poetique” kıbı tanıtamız. Komunizmanın vahşiylıgınden çıqqan duyğulı ve dramatik şiirnı yaratqanlar uş tablo ve lirik ton, dertlı sözler:
    “Akşam, yine sabah, yine de akşam...
    Durmadan işler saat, çalar tam, tam.
    Böylece geçer günler, haftalar, aylar!
    Kovalar yek digerini, hasretli yıllar!”     (Emel,nr.3, yıl’ 74,Ağustos 2004,s.5)
    Salya şaire hanım bo qatrende kostere şairece yakşı tıl saybı bolğanını, bırer-bırer saymaqta zamanın vaqıtların, enumeratsyanı qullanıp ve sonra nida saymaqnı bastırıp romantik motif bolğan zamanğa!
    Monoton ve quvnaksız geçmesı zamanların “kovalar”onın yaradılışını, ve yıqıcı boşlıq yuvasını yaqa. O yuva bolar üyu, bolar qorantası, bolar Vatanı! Çünkü o yuvanın boşalması ailece Vatan suygusıne bağlıdır.Hasretli yıllar onın mahpus yılları. İlla butun ulke mahpus bolğanda, bolşeviklerın kontrolında geşken yılların epısı”hasretlıdır!”
    Ekıncı katren davacı kıbı “bo da revamı?”dep sorar ve er aqşamnı ğariplık alı korer. Sorğının cevabı ozınde: gittiler-gelmiyor hiç biri!
    Enumeratsya:“eş, kardeş, evlat, ben ana”şiirın anahtarı, eşı hala mahpuste qapalı, omırce ceza alıp Qırım uşun; kardeşı Necıp ottırıldı Qırım uşun; Mustecep ağası Türkiye’ge mecburi cenk zamanında sığındı; evlatı, Senya qızı 29 yaşında kanserden oldı ep o dertten! Elbette şaire baqıra: ”reva mı?” dep.
    Ekıncı tablo artıq inkilâplı alını analıqman yavaşıta:
    “Evet, ben hasretim bu insanlara!
    Gittiler kimi cebir,kimi ecel, kimi istekle.
    Boş kaldı yuvam, derin sesizlikle.”
    Şiirın sonğı tablosı dertlı halını uzata ve dertı ebediy bola.Salya hanım bıle o ketkenlerın kelmiyceklerın, ya da kelselerde bazıları, o bolmaycaq:
    “Gittiler, gittiler, gelmiyor hiç biri,
    Yakar beni her gidenin ayrı derti…”
    Bonday tablolarnı yaratıp bağışlağan şaire hanım oz dertını milletın dertıne qoşqanda, dünya açıqlığına dert romantik motivnı genışlete Qırımtatar ceo-politik tarihınde.1950 senelerınde “umit”bıle yasaq bolğan edı ulkemızde, 19 milyon nufuste yaqın 2 milyonu politik cezalı etılıp…
    “Tümsekler Diyarı” şiirı Bükreşte’kı türk mezarlığına Lamya qızıman ziyarette ve qızı şiirnı saqlap bızge bugun yetıştırgendır.Romantik motifmen açılğan şiir olım ve hayat motiflerıne bırleştırmeler qoya:
    “Süküt ve sükünete burunmuş bir diyar
    Her tumseğin başında taş bir bekçi var.
    Kimi uzun, kimi kısa, kimisi dar,
    Kimi geniş, kimi qabarık, çökenler de var.
    Yıqıcı korınış, mezarların diyarında.Elbette tuşunce yarata bo sessız ve pıtken, artıq arqasın berıp bızım canlı ve cenklı dünyamızğa, bırvaqıt onlarınında:
    “Her biri saklamış bir sevgili vücud
    Kimi ana, kimi baba, kardeş de var.”
    Unutmaq bolmasa olımnı ve ebediynı, bolarmı omırler az bır dert üyvaları, dep sorağan şaire fikirce anlata hayatnın sonsuz cenk bolğanın:
    “Hey, zahir,(korınış) yolun düşerse bu diyara,
    Serilen tümsekler ibret verici ders var!
    Dinle, kulak ver esen rüzgâra,
    Sende olursun bir tümsek, sözü var!
    Yazıcının elbette eserlerı kop edı, zamanın zulümında qayb boldılar.Mahpusten qurtulıp kelgenson yazğanlarından sade bo ekı şiir cetıştı kunumızge ailesının tarafından, saqlanıp gızlı yerlerge.Quvetlı insanlar eş bır zulümden çekılmeden, kenede, kenede, yazalar!Nasib eken bızge kelsın kenede onın şiirlerı, çünkü, Bükreş gezıntısınde, kunlerın bırısınde, Zeynep Muedin hanım Şayzer hanımğa, qızına, 1961 senesınde defter kâtlerıne yazılğan anatılımız qırımtatarcasında ve zemanevi fikirde bolğan şiirlernı bere 1996 da: Analarğa, Ogıy Analarğa, Totay Qızlarğa,Tılegımız. Arap arıflerımen yazılğan şiirler Zeynep hanımın tarafından torunu Neylüfer hanımğa berıle, o da, 1996 senesınde anca Salya hanımın qızına, Şayzer hanımğa teslım etıp. Anam, Mahcübe hanım, qan qardaşı Salya Hanımnın, geşıre latin arıflerıne ve Şayzer hanım teslım ete şiirlernı Güner hanımğa, mağa, aynı yılda, şo sözlermen:”Güner, ailemızde sen yazasın. Sen bunlarman ne etecegınnı bılersın!
    ”Nevaqıt oşlandım türkçe yazılğan şiirlerge, az bır quvet tuyğan ekenmen, çünkü qırımtatarcası aqıyqaten ustun, şairece tablolarman ve söz hazinesımen:
    “Hey, analar, tınlanız,            Halkka kızmet etecek.
    Ogıylıknı taşlanız,                Ne mutludır analıq!
    Her apaqay anadır,                Senden oser er barlıq!
    Er tuvğanda baladır.                Senın haqqın tanıldı,
    Ne mutludır analıq!                Korsetıldı, saylandı,
    Senden tuvar er barlıq!            Sende tırış,şalış,
    Oksızlernı qaranız                Şo yaşavğa alış!
    Başın, şaşın taranız,                Ne mutludır analıq,
    Ballar yarın osecek                Senden alır cürt savlıq!”
    Şiirın quruluşın senesı ve Salya hanımnın hayatı col bere bonday fikirlerge: o aff etken korgen haqsızlıqların; artıq dünya bonday, dep razılıq alğan dertlı ana cüregınden; ana yuksek yaradılış ve o kin ve fenalıq tanımaz; analıq insanlığın canı.Salya hanım bo şiirımen edebiyatnın art-sanat ekenın hatırlata.
”Mutlu analıq”nın balalarımız ve mutlulıqqa haqqımız bar…
    “Totay qızlarğa” şiirı modern korınışte, artıq, şairemız ayta, boş ışlerge koz nurların ezmesın qızlarımız, oqumaqqa ve milliy qızmetlerge kırışıp,“qol-qolğa”bersınde ve bırleşıp, yuvasın, ulkesın cennet etsın.
    “Tur qardaşım, otırma,            Qaranğı üyde oturmağa?
    Başın,belın bukşiyıp.            Kır kolektifge,adımla,
    Qambırınnı şığarıp,                Aldına doğrı: ava, kuneş,
    Dort buklenıp, enkiyıp.             Saulıq bersın sağa.
    Cansın otqa, sal keryannı,            Koz carığın tavsiyıp
    Qalem şığar, ketennı aş,            Nişan uşun 15 bokqşa ışleme!
    Kır mektepke,artsın bılgın,             Üylenmek uşun bo qadar
    Üyren zanat, colın aş!             Cavlıq dep, parmaq tışleme!
    Haq berdı sağa canı yaşav             Şalış, üyren, yaşav colında
    Qurmağa bo bılgınnı.            Alış kızmetke.Bır kocan man
    Bıqmadınmı oysız, kunsız,            Qol qolğa, kur yuvannı cennetke,
                            Cennetten bır koşege.”
    Dobruca toprağında bırıncı şiir yazıp bıraqqan Salya hanım zamanın gidişatını anlay ve butun milliy suygusımen, caş qızlarğa kereklı nasihatlarnı bere.(yazğan tarihım 9 Mart 2003, Kostencı)
    Bazı şairlernı takdir etmek uşun bır şiirde yetıcı.Beş dortlıkten yaratılğan şiir, kullanğan motiflerımen, metodlarıman, sözlerımen ustalığın bıldıre: geçıcı zaman, saat-zamannı olşiy, sıralanma- enumerasyon, emde cıllar „hasretli”bolğanda canlanmaktalar, cansıznı kışıleştırıp.Romantik noktası „Tümsekler diyarı” şiirınde de bellene, ” mezar” teması cer ala ”yolcı kışı” motifnın canında,”olım” motifıne uşuncü romantik prensipımen bırleşıp:
    “Hey, zahir,yolun düşerse bu diyara,
    Serilen tümseklerde ibret verici ders var!
    Dinle, kulak ver, esen rüzgâra,
    Sen de olursun bir tümsek, sözu var.”
    Kırımtatarcasında yazğanları em fikir yukseklıgın emde tıl sahiblığını kostermekte:
    “Kır mektepke,artsın bılgın,
    Üyren zanat, colın aş!
    Hak berdı sağa yaşau!
    .............................................
    Koz carığın tavısıp,
    Nışan uşun onbeş bokşa ışleme!
    Üylenmek uşun bokadar
    Caulık,dep, parmak tışleme!”  (Emel, nr.3 cıl ‚74, Ağustos 2004,s.6)

***

    Şaip Veli Abdula,”Akbaş ocası, şairı, milliyetçısı” dep tanıtıldı müh.Çelebi Isleam’ın tarafından “Emel” mecmuasında nr.4, cıl’74, okt.2004, s.10.Rametlı babamın hayatından bır-qaş sayfanı aşaman, Dobruca tatarlarının II –cı cihan cenkıne yaqın senelerınde kültür ve tarih allerını tanıtmaq uşun. 13 Eylul / septya bırde tuvğan babam orta qarar ailenın balası: babası Kurtveli anası Şaşne.Yedı bala bolıp keleler dünyağa babaları koyın soqtası, Istanbul’da başlağan Seminarın cenk sebebınden pıtıralmağan.Qartbabam çalışqan kışı edı, şol ışlerıne dayanıp kelgen tatar aqayı, çünkü orazalığın yaz sıcaqlarında bolması hatırlata mağa oraq ve arman zamanında onın suvsızlıqtan patlap qanağan erınlerın! Qartanam Çelebi-Şelebi ailesınden bolğanın unutmadan, yarım koyge sut ve qatıq dağıtıp kun tuvğaşıq epeyse dolaşıp koynı kele edı oz azbarına…
    Aqbaş koyın ve oz ailesının ışınde bırıncı mektep pıtırıp mezun bolğan babam arqadaşların arasında ve cemaatınde “ensiklopedya” denılıp tanıla edı.Ve men, 2007 senesınde tuvğan koyıme barıp Aqbaş Monografya sını yayınlağanda koydeşım Kyanye hanımdan eşıtken lâfım “ne deyik, babasının qızı!”menım uşun en qıymetlı odul boldı…Beş yaşında bala ekende babamın “Toy” pıyesı oynala koyımızın meraqlı caşlarıman, Aqbaş’ın Qırım peysajını hatırlatqan tavında tepreş te bolıp.Yeşıl Adanı unutmağan tatarlar etraf koylerden de toplaşqanlar yeşıllıkler ışınde caldağan tavğa, kok mavı Qırım’ın bayrağın anıy, cüreklerde milli duyğular taşa nevaqıt Vatan’ımızın tarihı canlana.Aqam bırde men sanada şalıp oynaymız balalığın masumlığıman:
    “Cazğa şıqsam üy salsam            Alır edım bır qızşıq,
    Kıramet capsam, Ah!Ah!            Borşqa tapsam, Ah! Ah!”
    Aqbaş’ın tavın ışınde, bız, koylerımızden şıqmağan tatarlar, oz tatlı ana-tılımızde, oynaymız, şalamız, piyes quramız, şiir aytamız.1930 senelerınden başlap oquğanlarımız, Necıp Hacı Fazıl, Memet Vani, Şaip Veli Abdula, Dobruca’da ve Dere boyı koylerınde, medeniyetlı millet bolğanımıznı kosteremız romenlerge ve başqa azınlıqlarğa, makidon, bulgar, rus.Seminar talebesı ve mezunı bolğan Şaip Veli Abdula, Memet Niyazi’nın oqutqanı kıbı “Vatan asretınde” ose.Necıp ailesıne de yaqınlay, ta sonunda onlarğa kiyev bola.
    “Dobruca tatarların hayatların denıştırgen komunist devırı onında hayatında dram sayfasını ketıre, 1952-1958 senelerınde, qırımtatarlarnı üyüne alıp qarağanı uşun ve caşlarğa milli terbiye bergenı uşun, oda komunist devırın mahpuslerını taniy.Apısten qurtulıp kelgen sonra da hayat kureşınde oğraştı, aile meselelerı cüregını qırdı ve sonğı cılların Kostencı’de huzur üyunde ebediyge geştı 31 Temuz 1991 senesınde.Erkezge iygılıknı tatar terbiyesıne dayanıp etken oca, ata sozımıznı de bılmekte edı:”et iygılıknı, at deryağa!”Onday yaşadı oz şiir ve boem dünyasında, onday yaqşı kordı ebediyetke geşmeknı…
    Pıqarelıknın “noblesse” korınışınde “tatarlıq” uşun bır mum candı ve sondı onın temız ruhıman.
Piyeslerı cöytıldı ve şiirlerını Emel Mecmuasından 1990 dan sonra taptıq ve etudlarımızğa qoştıq.Artıq ezber aytalmadı caşlığın şiirlerın ve eger dersek serbestlıkke qavuşqanson, ekı şiir yazdı, onlarda toplı dort şiir boldı. Onın yazğan tyatro piyeslerınde oynağan koy caşlarından ıstedık ezber bılgenlerın, beralmadılar aytıp, ulkemızde ağır senelerın kültür mahpusı qaranğılığıman bılgenlernı bastırğanı uşun…
    Yazğanların toplamağa tuşunmeden, qonuşıp ve milletnı orator (hatip) istidadıman qazanıp evelkı kedaylarday bılgısın dağıttı etrafına.Oğa “komunist Şaip”denılmesı umanist ideolojyasına dayandı.
”Muallimım Niyazi’ge”degen şiirı bırıncı şiirlerınden bırısı (kobısı cöytıldı), 1933 senesınde Emel Mecmuasına basılğandır. O zaman Şaip Abdula sekızıncı sınıfta Seminar talebesı. Muallimın olgenınden bır sene geşkenın şiirden bılemız, aynı zamanda şairnın uş tablo yaratmasından da anlaymız.Peşmanlığının qatında dertı de balaban, ozın dertıne tuşunmiy, halkının dertıne uzule ve milliy duyğular sarıp ala süygen muallimını, çünkü ondan üyrendı ve anladı Vatan sevdasın! Şiirnın strukturınde bunlar fikir ve poetik imaj tablolarıdır, uş bolıp:
1.Dobruca tatarları uşun şairın olımı şaşkınlık yarata, milletın umitı olıp.
     “Bır cıl evel,qarlı, buzlı boran esken bır kunde
    Anda, mında, cüvıramız, qanlı caşman cılaymız!
    -Ne bar şo? Dep ey cıgıtler abdıraşıp soraysız
    Niyazi geştı de ya, ne turayıq bır tınsız!”
    Şaire tabloda tabiatın sertlıgı, yamanlığı bırleşe cüreklerındekı balaban olım dertımen: olgen kışı bır şair ve o şairın sesı milliyetçılıgın sedası! Millet sozın mânasını anla ve oğa qarşı borıcın bıl, demek.
2.Ekıncı tablo dortıncı katrenmen aşıla ve şairnın resımını tekmıllete poetik metodlarman ve maarif bılgı fikirlerımen: caş talebe muallimıne ve şairge deren suygu taşiy onu sembol bılıp.
3. M.Niyazi’ge söz heykelı yasay „Torende qarșılıq” şiirınde fikir dayma dolaşa ve ruska karşı harbte bolğan milletıne yardım ıstiy ondan:
    “Bızde qulmız, ey Allah’ım, esırmege niyetın,
    Bıktık artık canımızdan, koster ruska hikmetın!”
    Matem kunı, yardım kerekken kunı,duvalar oqulğan kunı, cürekler taşa ve heykel yaratıla:
    “Suygulı şair! Ey, milletın balaban şairı!
    İstikbalde bizler içün açtın koca bayırı!
    Sen çalıştın millet içün, sen tattırdın bo balı,
    Bek balaban hizmetin men boldın halknın hayırı!”
    Talebe muallimıne qarşı yaşatqan suygusını zamanlarğa ve butun tatar halkına bağışlay.
    1931 senesınde şıqqan” Emel” de, 1990 dan sonra tabılıp Türkiye’den, caş seminar talebesı
vatan dertın ebediyetke bağışlay ve ayta milliy dertın muallimıne “Torende qarşılıq” şiirınde.
    Konusı Vatan ve Qırım Milliy Dava ve oğa bırden, direkt kıre sözlerın canlı halq tılınden toplayıp, ozınnıde halqman bır sayıp:
    “Mezarından Tatar qayday, dep, sorasan,
    Hep oksızdır, yurdu için gece, kunduz qozğala,
    Catqan cerın cennet bolıp Yaradanğa baralsan,
    Yurdumuzğa duamızın qabulunu cabala.” (EMEL. 1931)
    Artıq geçıcı dünyamız sıydıralmay şairnın Vatan qaybı dertını,ve, o acınıqlı alınde, geşe ebediy dünyağa, olımmen bırleşıp Vatan aşqında: yardımnı mezarlardan bıle alarmız Vatanımıznı qurtarmaq uşun! Bodır anaqtarı şiirnın, bodır caş talebenın ıstegı ve Milliy davada kureşmege hazır bolğanı. Dersın ki 1943-1944 senelerın tarihını tuya 1931 de ve Qırım uşun, Qırımlılar uşun, Vatanın qurtulması uşun - mahpusnı qabul ete, aylede / bızde, qalğan sayfalarda bolğanınday:
    “Yüz milyonlık Türk ve Tatar Rusya’da ınlıymız,
    Siberya’nın buzlarında ormanlarda yaşaymız.
    El ecnebi illerınde oksız bolıp catamız,
    Cerden, kokten,merhametler arap -tarap qaraymız.

    Yettı artıq canımızğa, koster Allah hikmetın,
    Bız de qulmız,ey,Allah’ım,esırgeme nimetın.
    Bıktıq artıq bo dünyadan, koster Rusqa hükmetın!
    Nasıp eyle bızlerge de hurriyetın bayrağın!

    Şaip Ef. yazğan şiirlerınden eger ayırsaq milliy duyğunı arttırğan mısralarnı, bolardır.Artıq dayanalmaymız Vatansız ve yardım ıstemege haqqımız bar, bızde Ala’nın yaratqan ve suygen qulımız!Allah hükmetın kostergende, şair sade bır direksyanı bıle, o da Rusqa qarşı bolğan quvet. Mulayım sozge ve davranışqa artıq cer qalmadı, şair sert qonuşa, egeşe, baqıra, ıstiy duşmanın cezalanmasını.O bır mücahit bola.Bo kıtadaqı fiiller olay qullanılğanlar ki, emırnı artıq onlar bere: yettı, koster, bıqtıq, koster, sade sonğı fiil cımşay “nasıp eyle” diniy manasıman hürriyet bayrağını ıstep.
    Şiir bazı vaqıtlarda hayatnı azırley ve hayatın ozı bola. Anket kunlerınde Poliste ve sonra, mahpus cezalı kunlerde, anketçı ya mahpısın mudurı, qarap zavallı tatar ocasına, baqıra bırden delırıp:”sen, sen mı, Rusqa uracaq tatar?” Sozlerın arqasında tepme kele zavallı tışlerıne, erınlerıne…Sonğı kıtada aytıp alay dertlerın şair dınlene, artıq oğadar qaynamay qalıbı, hatırlay kımın torunlarımız bız. Memnuniyetlık tuya , şeref tuya, çünkü ecdadımız şanlı bır tarih qurğan, kımlıgımen dünya tarihın yazğan:
    “Bız Cengiz’nın torunları, Timurlenk’nın balaları,
    Namlı, şanlı tarihler men dünyalarğa nam berdık,
    Mongolya’nın Altayın’dan Alatav’dan üçüşıp,
    Qahramanlıq kostererek yazdıq dünya tarihın.
    Bo ekı şiir, “Muallimım Niyazi’ge” ve “Torende Qarşılıq” 1930 senelerınde yazılğandırlar. Bır insanın hayatında 60 sene qaranğılıq ya da “ruhça olım”ne demek ekenın anlarmız eger tuşunsek ki şair Şaip ef. bızım kültür hayatımızda genede korıne 1990 da, 60 sene sonra! Alla’ğa “koster Rusqa hükmetın” degen şair, ve, bo sozler uşun mahpuste kotek aşağan tışlerı qopqaşıq, bo şair ve bo insan, eş bır kere cılanmadı, bırevge cüregın aşıp sılkınmedı, 60 sene qonuşmadı ve yazmadı, ne demek 60 sene? Bır nesılın hayatından taa uzun seneler geşken Şaip oca ef.genede qolı qalemnı tuttı. Boğadar sene ğayet balaban bır dram saqlayabıler! 1990 senesınde, Kostencı ve etraf tatarları Kultur üyunde bırıncı serbest toplaşmanı yasadılar. Onda, Şaip oca ef.bır keşede o kunın kelecegıne caşlığın istidatın ketırıp bır şiir yazğan: Toplaşuv”. Şiir kuvnaqlı bır selam ketıre tatarlıqqa, o kunı onda toplanğanlarğa:
    “Bugun bızge bır tarihtır, artsın bonday adımlar
    Sav bolınız toplantını yasatqan bay em bayanlar!”
    Kelecek mısralarda tarihçı kozımen geşken kunlernı anlata, revolutsyanı yasağan caşlarnı tebrik ete, Romanya nın tarihını kozden geşıre ve tatar-türk dünyasın şanlı kunlerın hatırlata:
    “Namlı, şanlı, gazilernı,Timur gibi hanlarnı,
    Yesırlıkten qurtarmağa can yurekmen şaqıra.
    Yettı qarıp canımızğa, şıqtıq artıq collarğa,
    Unutmaycaqmız Atatürknı, türk dünyasın yarattı!”
    Milliy duyğular cüregınde aynı 60 sene evelkı kuvetımen taşa, şair oz dünyasın balaban Türk dünyasının bır parşası bıle, oz dertlerını unuta, milletımen bırleşe, tarihiy dertlernı canlandıra.
    Bırıncı mısralarda toplantını yasağanlarğa qonuşa saulıqlarını ısteyerek; sonğı mısralar toplantığa kelgenlerge qonuşa ve bolay etıp, putun tatarlarğa qonuşa!
    Dortıncı ve son kunumızge cetışken şiirı “Şehit Necıp İçün” omırının sonğı ailarında yazıldı.Qartlıq, qastalıqlar, umitsızlık, canğızsıravlar bastırğan edıler onı.Anamnı Türkiye’ge yollarken üyume ketırebıldım ve Azaplar’daqı Necıp’nın anıma torenıne azırlendık: Necıp Hacı Fazıl, Milliy Şehitımız, bo dünyada, evlatlarından son en süygenı edı.60 sene ruh sonmesını yaşağan şair yanıdan yaratıldı toren uşun ve bır gece oturıp masa başında bo şiirnı yazdı.Belkıde omırındekı qayblarnı saydı:Qırım ve Qırımlılarnı, onlarğa bağlı milliy umitnı, mahpısın zindanların da umitlı bolıp korgen qurtuluş bahtiyarlığını, ailesın parçalanmasını, yaqınlarından uzaqlaşmak dertını, Necıp’nın yoqlığını.Necıp nın adını sade cılavun deren ahırlarıman ayta bıle edı. Milliy umitı Necıp edı ve o da sondı…Son şiir koz caşların arasında damlağan bır qade şarapman yazılğandır!Şiir ekı tabloğa bolıne:bırıncı tablo oz ve millet tarafından kelgen umitlernı Necıp’ke bağlay: “Ey, milletın namlı, şanlı gazisı ve şehidı
    Omrın boyı halkın uşun gece kunduz şalıştın…”
    Kahramanlığı, fedakârlığı, “az omırınde erkezge ders bergenı”,”mezarındağı taş ve topraq dertke derman bolğanı” beş dortlıkte Şaip V.Abdula kımlığını şairece yarata ve bağışlay:
    “Milletım dep, millet uşun savlığınnı savırdın,
    Ta sonunda gazilerge, şehiytlerge qavuştın!”
    Bo bırıncı kıtada qullanılğan sözler millet ve memleket manasın ihtiva eteler: demek, en onem
lı söz, anahtarlı söz bo şiirde “millettır”.Tam 13 kere sinonimlermen barabar qullanıla “millet” sözı.
Başındaqı yardım çaqırma (invokatsya retorika) “ey”, kımge qarşı qonuşqanın anlata erkezge ve er tatarlarğa.Duyğuların temelınde tuya şair ki oğa borıc Necıp’nın mezarına ketmek, emde, onda, Onun kımlığın anımaq ve tanıtmaq.Milletı uşun qurban ketken şeiytımız sade bızımkı, Romanye’de qalğanların tuvıl, o butun Tatar ve Türk dünyasın kışısı, dep ayta şair, çünkü, “az omırınde, kop çalıştı”. Aşıp qalbın ve deren duyğuların taştırıp, mezar başındaqı taşlarnı bıle şair, o yerın topraqların bıle, onlarnı qıymetlı kore, emde, milletıne bıldıre ki ebediyetın qarşısında borıcının barını:
    “Ebediyen senı anmaq millet uşun yaraşır,
    Cenabı Haq rahmetiyle butun duva ulaşır.”
Şairece ve metaforik (istiyare) tuşuncede, mezardaqı taşlarnı ve topraqlarnı tatar dertıne, Vatan dertıne, derman kore Necıp’nın etkenlerınde “ruhımızğa şıfa” kore.
    “Mezarında taş ve topraq dertımızge dermandır
    Halq colında ğayretlerın ruhımızğa şifadır.”
    Evet, bondan taa fazla, taa samimi dostluq ve urmet kosteremez bır şairge, liderı bolıp, sözlerın ve emırlerın seslep şalışqan aydın ve yuksek kışısıne!
    Ekıncı tabloda dyalog qura – mezardaqı şehitmen, Oğa kaber bere, gene de dertlı bır qaber çünkü milletımız, dey şair, genede cılay:
    “Mezarından halımıznı bılmek ıstesen şayet,
    Yersız, bayraqsız, bır milletmız, ğarip halde yaşaymız,
    El ecnebi collarında koz yaşıman cılaymız!” (Revista EMEL, nr.35, iulie, an 82, texte traduse de fiică, pag.16 și urm.)
    Bolardır en şiddetlı satırlar, çünkü şımdı qura şair geçıcı ve ebediy dünyaman bır metafizik qonuşmaq, dertımız oğadar balaban ki, artıq dünyalarnı dolaşa, mezarlarnı aşa! Qullanılğan sözlerın manası bo fikirge bağlı,Vatan dertı ve hasretı, Vatansız yaşamağın dertı.Bo dert Qırımatarın dertıdır!Anca Qurtuluş Bayramlarman sonecektır!
    Şiir mukemmel bır yaradılıştır, onın uşun şair sonındaqı sözlerını toplantıda bolğan kışlerge qarşı urmetımen qapata.
    İstidat, natif bır istidat, aynı zamanda fikir ve duyğı bırleşmelerı kostere şairece Necıp’men soydaş bolğanğa.Necıp’nın yapqanların begengen, Necıp’nın duyğularına qul bolğan bır şair sade bonday yazabıler. Şaip Veli Abdula bo şiirnı mezar başında oqığanda, 29 Nisan 1990 da, em oqıdı em cıladı, er zamanqı erkek cılavusıman.Onın cılaması em Necıp uşun edı,em Tatarnın dramatik halı uşun edı. O toren sonğı çıqışı bolğandır .Bır sene sonra qavuştı Memet Niyazi muaalimıne, Necıp Hacı Fazıl coldaşına, Alla’ğa.
    İygılıknı etıp deryağa atqan kışı olgende olmiy.Ekı ay sonra oda rahmetlı bolğan Aqbaşlı Refiyıq enıştemız heyecan tolı keldı:
- Güner, dedı, sesın qaltıratıp, Mamaya da ekı kun evel bır nemse soradı menden Aqbaş’ın ocasını
eger tanısam…Almanya’dan kelgen turistke dedım qabarıp teran:
- Tanımanım ne! Menım apaqayımın aqası! İlla rametlı boldı yaqında.
Aqay dedı, bızım qırımtatarcamıznı er neqadar unutqan bolsa da ana tılımızde:
- Alla oğa cennette catmaqnı qısmet etsın!O menı qurtardı Kızıl Ordıdan.Alman lagerınde ekende kımlık evraq yasap ketırdı koyınden, menı Romanya’lı dep.Anca şımdı keldım oğa teşekkürlerımnı aytmağa.
- Keş keldın, qardaşım! Bo dünyadan bığıp, imansız kışlerınden qurtulıp ebediyetke qavuştı.
- Al mınau markalarnı, bır duva oqı onın Balaban cüregıne!
    Memet Niyazi’nın torenınde aytılğan şiir ”Torende Karşılık”, sebep bolğandır M.Ülküsal’ğa ve Necıp H.Fazıl’ga onı ailelerınde kiev etmege...
Hayatta bolğan Akbaş’lılar bugunde aytıp onın koylerıne dair yazğan şiirın, kozlerın tubun yavaştan surteler:
    „Aqbaş menım tuğan yerım
    Cılay osken oz beşığım.
    Oynay cürgen bır koyşıgım
    Oh, ne aru, bır uyşıgım.

    Aldı, artı, qoca bayır,
    Ekı canı sepa şair.
    Bır koyşıktır, atı Aqbaş,
    Menım uşun bır elmaz taş.”
    (Emel,nr 18, cıl ‚78, april (Nisan) 1008,s.16.

    Hatta tıl, edebiyat ve resam çalışmalarımıznı bırleştırgende, şiirnın qatına „Aqbaş”koyın tablosunda salabıldık, kardaşımız Fedin Kelmambet’ ın eserı kıbı, nevakıt, 2007 senesınde „Aqbaş”ın ekı tılde monografiyasın basqanda koydeşımız Kenan Omer beyımızın maddi yardımıman...Sau bolsınlar!
Şiirnı qızı kıbı tercüme ettım romencege ve torunımız Maya onı ekı tılde ayta cürdı senelerın aqmasında.
    Salya hanımday oda qurbanıdır komunizma devırın, 60 sene yazmay ve 1991 de „Necıp içün” şiirını bağışlay:
    „Ebediyen senı anmak millet uşun yaraşır
    Cenabı Hak rahmetiyle, butun duva ulaşır!”
    Yazğan ve 1944-1945 cıllarında Akbaş koyunde sahnege salğan ekı pıesı, „Toy”, ”Pıqaremen zengın”, otqa atılğandır qapalğan sonra, qorqıdan...      (Emel, nr.4,cıl’74, okt.2004,s.10)

***

Komunizma devırı: Ismail Ziyaeddin ve caş nesıl

    Bu devırde yazılğan ya da basılğan kitap ve ya jurnal bolıp, sayı kıbı kop çıktı, illa edebiyatça kıymetı az edı.Aralarında müh.Ismail Ziyaeddin (1912-1996) istidatlı, çalışkan ve başarı kostergen alimlerımızden bolıp, yuksek şahsiyetımen uzun zamanın kultur keregını eklegendır. Akran
larından bır o mahpus kormedı, milli hareketlerımızge kırışken bolsada.
    Asılında, komunizma 23 Ağustos 1944 te başladı, rusların kırmesımen, uş cıl ta uzadı romenlerın dayanma hareketlerın toqtatqaşık, bo arada, romenlerın intelicentsyasıman barabar bızım intelicentsyada bastırıqqa oğradı, Necıp ottırıldı, kalğanlar dağıldı komunistlıkke çevırılıp, 1952 de milli tatar grubı bolıp bızden 39 aydın qapaldı, onlar 1958-1960 - larğaşık hak alalmadı cemiyette, sonrada, hastalık veya qartlık olarnı pıtırdı; hayatta qalğanlar yaqınladılar komunist bolğan gruplarğa, kımlıklerın, bılgılerın unutup, denıştırıp. Bo cıllarda komunist macarların becergen çalışmalarına bızım, komunistlerımızde kırıştı, ortalıqta Kriterion basım qaldı, onda şıqqqan eserler Moskova’nın emırınde yazıldılar.
    „Sesım qısılğan,
    Gene de bolsa baqıra man:
    „Okırt,balam,imkanın bolğanda,
    Asıl hayat mında, ana toprakta
        Kalğanı masal...  (Yaşar Memedemin,Renkler,Kriterion,1988,s.13)

    Halk cırları, manelerı de komunizmanın bergen bahtiyarlığın aytıp, şalıp, pıtıralmaylar:
    „Sıra sıra musurler
    Işı tolı yesırler
    Zengınlerden fayda yok
    Yaşasın komunistler.”  (Bostorğay,Folklor toplamı,Kriterion, 1980,s.130)

    Ismail Ziyaeddin, bılgısımen, fikir sağlamlığıman, emde şaire istidatıman proletkultistnın yokarsında, onın yazğanları tematik ve fikirce, ele qırımtatar tılıne qarşı urmetımen ve suygusımen, asıl edebiyattır: „Oylau”, „Tepreş”, „Toy”(Akkı man Sadet’nın masalı)”, ”Ballar uşun”, ”Qalpak man ayaqqap”;”Çora Batır”, piyesı (1940).1912 senesı Kostencı’de dünyağa kelgen şair ve yazıcı türk mektebınde oqup ilk oqulunı başlay ve sonra Mecdiye Medresesıne kırıp 8 sene oquy, bırıncılıkmen pıtırıp mektepnı.1932-1937 yıllarında Devlet Piyangosunun kurumunda muhasebecilik yapa,1940-1942 cıllarında Romanya Müslümanları Başmüftülügünde kâtiplik vazifesını kore.1940 - larda Bükreş camisinin imamlığını yasay.1944 cılında Bükreş İnşaat Enstitutının – Betonarme Fakultatesıne kıre,1950 de başara.Bolarnın canında tıl ve edebiyat ışlerınıde becere.1937 -1938 cıllarında Polonya ziyaretınde tabıla ve Kostencı’de yaşlarman bırlıkte “Memet Niyazi” Hars Cemiyetını kura.Çora Batır efsanesın 3 perdelık dram etıp qırımtatar lehçesınde yaza.1948-1956 yıllarında Akademiy komitetıne qatıla ve mektep kitaplarında, diyalekt ışlerınde, qararın bere uzman kıbı ve türkçeden tercümeler yasay.Qatıp qurtulğanın mahpus cezasından ve qatıp serbest ve yuksek ışlerde tabılğanın bılmegende, er neqadar komunizmanın ışınde çekken bolsaqta, tuyulmadı ağır cüklı meseleler. Nevaqıt alfabe qonuşıldı, doğrı tuşunmelerı” Romen alfabesıne daha yaqın bır şekil” dep, “Ana Tılım” şiirıne çalışqandır.
    ”Ana Tılım” şiirı (Toy cy.1992,Kriterion,s.18-19) kundelengen 1958 cılında, Bükreş te, Qırım da /2000 de ve mında yenıden basılıp bırde romen tılıne bızmen çevırılıp, 2009 da, Kostencı de, şairnın tılge ve tılnı bozacak bolğanlarğa karşı şığıp yazğanı, bugunde, ep onlar bozıp- qırıp cürgenlerı uşun tılımıznı, haqikaten kunluk şiir dep aytabılermız.Şiirin başlamasında balalığın tablosı heyecan tolı symbollarnı yarata:
    “Beşıgımnı terbetken ana tılım, öz tılım,
    Sensın menım dünyada, er şiyden bek süygılım!”
    Bonday şairece antını anlaştırğanson aşıp hayat perdesın beşıktekı masumlığın ustunden, İsmail
 Ziyaeddin tılımızın zengınlıgını ve guzellıgını bırıncı karakteristika bıle.Aynı zamanda, diplomalı
cayıllernı, komunizmağa sınıp ketkenlernı “sılke” acınıp tılımızın qorlanğanına ve ozın bo hallerge dayanalmay dertlengenını kosterıp:
    „Ana tılım, oz tılım, derdın de kop, anlayman
    Zor kunler geşıresın, koremen de cılayman.”
    Anlaşıla ki Tıl Komisyası beceralmay bo kültür meselesını, kokenlernı cıqtırıp üyumağan qanunlarğa oğrata tılımıznı ve şair dertlene: “baar” den şıqmaylar, ekıncı a nın ustune ekı noqtanı salıp!Temellı sozlerımız, peşka, taşke, katolay tılde bolıp şığarılarmı? gemı sozı turğanda, parahot dep kım aytar? “sılge” sozımız bolıp neşın guma aytayıq? v.b
    O tıl komisyasını şair batıra ve onın yasaq bolğanına niyetlene, neşın“alalmay”nı”allalmay” yazayıq dep.Oz pozitsyasını bo tıl cenkınde şay kostermekte:
    “Yoq bır kuvet elımde, sade uşlı bır qalem!”     (Toy cy. 1992, s.18-19)
    Bolarnı oqıp ve bılıp turğanda, yazılğan “a ve ä “ekı nokta ustunde –baar noqtalı, tuşunesın, mezarında rat catarmı bo Ağamız kitabındaqı alfabenı yanlış korıp?
    Kriterion da azırlengen kitap Ali Ahmet –Naci ef.tarafından “Barış üşün” şiirımen aşıla ve romence “Paçe” komunist propagandasını bızım tılımızde,bızım tış dünyamızda barış ıstegımızmen bahtiyarlıqta bolğanday millet kıbı kostere:
    “Ateş,qan istemegenler bo dünyada bek kopmız.
    Baqırayıq!”      (Toy,1992, şiirın tarihı 1956)
    “Oylav” şiirı Memet Niyazi’nın eserlerın hatırlata, illa kenede 1956 cıllarda yazılğanın bellete komunizmanın zengın-pıqare cenkıne analizanı yasağanda suçlılarnı tarih kenarına ve ceza qalavuna tızıp:
    “Tuşunemen, neşın acep bıznın halq geri qalğan
    Aşau bılmiy, yaşau bılmiy, kun kormiy gonlı talğan!”
    Bonday iddiada (afirmatsyada)zamanın tesirlerını ve zorluqlarını kozge alaraq, şairın tema qabul etmesımen yazması meydanda aşıqlana:baylar qabatlıler milletın gerılıgı uşun ve onların sırasında cahillıkmen diniy şartlar.Onlarğa qarşı ayaqlanğan müellif, kenede yaza milletıne uyanmaqnın keregının bıldırıp:
    “”Ul oqısa qadı bolır, qız oqısa cadı”,dep,
    Yasaq etkenler qadınğa: oquv, bılgı ve mektep;
    Erkekke bergenlerı de: Amme,Yasin,Tebarek,
    Parmaq basuv bar turğanda imza bıle ne kerek?”  (Toy, s.14-15, şiirın tarihı 1956)
    Bo şiirnın fikirlerıde zamanın propagandasıman sızılğan illa poetik istidadıman edebiyatta qalmaqta, “çalışınız” degen şaqırtuvlarıman.
    M.Ulkusal’nın klasik eserınde “Tepreş” ve “Toy” etnomonografya poemaları orf-adet karakterlernı çıza ve bonday qıymet alıp anıla (Kırım Türk-Tatarları s.213 bol.Emel Mec. yayınları); toplumnı azırlegen Naci ef.yazmay tarihını, Emel Mecmuasından bılemız onı, ciyıntını azırlegenler hala 1956 cıllarında yaşap 1992 de de barlar.Bo ekı etno-monografya temalı (konu) şiirlerı 1939-1940 ve er halde 1944 lardan evel bolğanın bıldıre.1944 senesının yaz sonunda Qızıl Ordu Romanye’nı zapt ettı ve sosyal- kültürel dünyamız Moskova’nın emırlerınde nefesın alğandır 50 sene taa.Bellı ki ”Tepreş” monografik poema ekı cihan cenklerın zamanındaqı qırımtatarlarının Dobruca topraqlarında şenlık ve serbestlık bayram kunlerını kozge ala ve canlı tablolarnı yarata: milletın, ele qız-caş nesılın toplaşması Murfatların tavına; korışmeler, amannıq-savlıq soralıp; quşlıq vaqtınde tav tola;yeşıl tavda kiyımlerın renklerı- al, menevşe, pembe, sarı, mavı ,qılaptan ve qaftan, sırma tellı başortıler, tepreşnı yaratalar; caşlar salıncaqnı qura, o salıncaqnı atlay qızlar, top oynala, şınlana, davul-zurna ep şala, ortada yer qalğanıman: ”Anadan oksız qalğan man” dep başlay avur ava oyını,v.b.
    “Hava aruv! Kok masmavı!            Pıtmiy kelgenlernın artı
    Murfatlar’nın yeşıl tavı            Erkek-qadın,caşı-qartı,
    Bugun kop musafır bekliy;            Alem cava ta sabadan
    Kelgenlernı bek aybetliy.            Er koyden, er qasabadan…  (Tepreş,ciyıntıq Toy, şiirler, Kriterion, Bükreş 1992 s.22-26)
    Belkıde Dobruca tatar edebiyatının eksılmesı onın yazğan “Toy” şiirının poematik korınışın tanıtılmaması bolabıler ne caşlarımızğa ve ne de çevırıp romenlerın kultur hazinesıne cerleştırıp.
Tarihçe bılınmesı kerege bo şiirnın yazılğan ve basılğan cıllarını, çünkü Ziyaeddin ef. şiirınden dair qonuşa Ulkusal ve onın adını tekmıl yazmay bılıp sav bolğanın ve zarar kelmesın depte qoruy sade İ.Z. dep.    1992 ciyıntıqta yazılğan senesın bıldırmiy. Şiirnın serlevası “Toy (Aqqı man Sadet nın masalı) ve toy adetını “Pencıre”qonuşmasıman şınlap kostere:
    “Gece yarısı!
    Koynın halkı köpten cattı!
    Künnin kahrın yarın ertengeşık sılkıp attı…”
    İsmail Ziyaeddin ef. tıl hazinesıne sayb ve şairece baqıp yaza, qolaylıqmanda orf-adetlerın saylanmasına kırışe, o adetlerın cöytılmamasına tuşune ve kelecek nesıllerge berecek dersını becere.Caşlıqnı oz dünyasında kore, cıgıtler ve qızlar qonuşalar, üylenmeknı kozge alalar, ve:
    “Aqqı-Sadet bır-bırısı men süyüşeler!
    Ay batqanın / saat beşte tan atqanın / unutalar…”
    Cavşı kele ve adet zamanın bellı yazarlarına bağlana, çünkü Necıp Hacı Fazıl, Mustecep Ulkusal ve Memet Vani, Şaip Veli Abdula kıbıler de temanı qumaqtalar 1930-1946 senelerınde.Soy qarala, bılıne ve sonra ekı caşın toyına razılıqnı bıldıreler ve“söz kesımı”şay bola.”El avızı”qısqadan kesıle, nışan qaberımen fitneler bırden cayılıp koy ışıne.Toy başlay ve mottosıda evelkılerın tılın ve sırın bıldıre:”Oy bır arüv boladı eken / Davullı toylar/ Cıyıla da keledı eken / Uruvlar,soylar!”
    2000-2009 cıllarımızda yaşay tura bolğan bolsa I.Ziyaeddin ef. aynı sözlernı aytıp „cılar” edı tuyğanda em tıl bozğanlarnı emde”bız Kırım’dan ayrımız” degenlernı! Şair tuya zamanın ağırlığın, insanların alçaklıqqa tuşurulgenın ve tarihtekı bellı milli şerefımıznı unutmadan, qorqmadan, yaza:
    „Men gene de qartlardan qalğan tılde cırlarman.
    Tılım horlıq korgende, kozyaş toger, cılarman.
    Çünkü tuya, süyemen tılımnın guzellıgın,
    Sarı altınğa denışmem onın bır ozellıgın!”  (Toy cy.Kriterion. Bükreş,1992, azırlegen basımğa A.Naci s.19)

***

    1990-dan sonra bırıncı kerek tarihî eserler edı; komunizmanın bızlernı adaştırğan cölından tuz
cölğa şıkmak zorlıklı boldı ve yaman insanların sebebınden toqtatıldı bo senelergeşık, er neğadar caşların cetışkenın beklegen bolsaqta, bazımız. Kırım, Müstecep Ülküsal, Necıp Hacı Fazıl v.b adları yasaq bolğanda, elbette onların nede yazğanları ne de etkenlerı bılınmedı, bazı diplomalı cahil komunistler zannettıler ki dünya, tarih, edebiyat komunizma zamanıman ve onlarman başlay. Ayıbı ve gunası hacep kımge bolır, 1996-98 senelerınde Romanya’nın Kostencı’dekı cerlı gazetlerınde ilan berıle tura alfabet qonuşulıp kurulacak, dep! Bız bo zamanğaşık okup ve ya yazıp edebiyatımıznı qurmadıqmı? qatımızda ermenı azınlığı 3.000 senelık elifbemız bar, degende, millet bolıp utandıq ve onların uydurğan elifbesıne uyup yazalmadıq!
    Bızler, 1990 dan sonra yazdıq, tek-tuk Vatan Qırım’nı anıdıq, balabanlarımıznı ve Milli Şairımıznı, Milli Şehitımıznı tanıttıq, tatarların arasında bolmağan çarenı bızge romenlerın aydınları bergende! (müellifnın notı).
    Ali Osman Bekmambet hoca ve hacı (1912- 2013) ağamıznı toplantılarımızın bırısınde bo sözlernı aytkanda tanıdım,ve ondan sonrada ayırılmadıq, men oğa ”Hayatta Şehidımız” dedım,ve urmetlı şiirler bağışladım, 100 sene qutlamasında ve ölımınde, yazğan kitabın kırımtatarcasın ve romencesın cerleştırıp basım uşun taa 2003 –lerde:
    „Ozımnı bahtiyar tuyaman çünkü men babalarınızman bo milli colda çalıştım, mahpuste qaldım12 sene, ve 2 sene saklandım, 14 cıl zindan korıp olmeden üyume keldım, kısmetım eken kenede     Qırım davamızda barabar bolayıq!”Tatar milliyetçısı ve romenlerın komunızmağa qarşı bolğan parti kışlerın yaqını bolıp, 20 sene ağır mahpus cezası berıle oğa, ve qurtulğanson da, aynı mesuliyetmen colımızda tabıldı. 2003 senesınde II-cı basımın şığardık ekı tılde, bırıncı basım qırımtatarca da bolıp ve 2002-de basılıp: “Keşken kunler-Zilele vieţii mele”. Tarihsel anılar kitabın bırıncısın edebiyatımızda yazdı Ali ağamız bo kitabıman.Bırıncı basımnı torunu Aksel 90 yaş doğımın qutlap bastırğanda, onın “Balalığım”, “Teşkilat”, “Mustecep Ülküsal’man tanışmam”bolımlerı tarihi sayfadır caşlarımız uşun. Bılınmegen hatıralar yazğan hacı ve hoca ağamız dertlı kunlernı ve vatan uşun can bergen milliyetçılerımıznı unutturmay:
    “Necıp rahmetlı bolğan son, Amdi’de Türkiye’ge ketken son, Irsmambet ve Mustecep’men, gizlı bır toplantı yasadıq, yasaycaq şeylernı qonuştıq. Bızlerge rahmetlının eşı, Sultan hanım da qoşuldı.” Bonday bılgılerden artiye, adetlerımızın edebiyatça zengınlıgını Ali Osman Bekmambet bıldıre kelecek nesıllerge, kitabın aldında yazıp folklorımızdan canılaşkan tabiatın bar adetlerın, ve bızde onlarnı romencege çevırdık romenlerın orf-adet uluslararası sempozyumlarında resmi tanıttık: Naurez, Şeramazan, Şıyıldamay, Ey, Şuval, Sarı Eşkı, Teravi, Elveda.(s.29-41)
    Ali Osman Bekmambet tatarların ve romenlerın arasında sayğı ve hurmet qazandı, haysiyetlı çağdaşımıznı tanıp, çalışkanları ep ozı qadar yuksek şahsiyetlıler: Memet Niyazi, Mustecep Ülküsal, Necıp Hacı Fazıl, ve, barabar, “Milli davamızda tabılğan liderlerımız: Irsmambet Yusuf, Mustecep Samedin, Mendu Memet, Memet Vani, Mustafa Amet, Cafer Yusuf, Teufik Islam, Enan Kurtmolla, Şerafedin Ibraim, Sultan Necıp H.Fazıl, Şaip Veli Abdula, Malik Kadır, Salya Memet, Nazif Canakay.” (s.75-76) Tatarların politik cezalılar listesı kelecek senelerde balabanlaşa turdı, bırıncı listenı bırleşıp Ali ağamızman bastırğamızdır romen balaban tirajlı gazetelerınde 1992 senesınde. Broşur kıbı yazabıldık 2003 senesınde cezalıların 92 kışılık listesın şımdı, 2014 te 132. Komunizmanın mahpus ağırlığın ve kotek eziyetın Alı ağa şonday tanıta: “Ayud mahpusı en zorlı, en dertlı, tutuklının omırın aşağan mahbuslardan edı. Onda qapalı turğanların bazıları delırdı, bazıları hastalandı, olgenler kop boldı.”(s.81)
    Sıralasak eger şımdıkı senelerın yazarların sayımız koterıle, illa aytmağa mecburmız ki kritik analizalar yasalmadı, tılmen ve elifbemen adaşmaların zararlı tesirlerı korundu.Alfabet sayısında yazsak zamanımızın yazarların belkıde doğrılıqqa yaqınlarmız: Amet Aledin, romence yazar; Brıslaşu Çidem Narçis handikap hastalığı sebebınden yazmağa merağı kala dertın anlatmak sayesınde;
 Kerım Altay baya kitapman totırdı etrafnı:
    „O tılımızge castansın,
    Tarihımıznı cöklasın,
    Hakikatnı tanısın.
    Alem bızge suqlansın.
    Sen caş tuvıl, endı yaşlısın.
    Caşlar,darısı sızge bolsın.”     (A.Kerim, 2003, s.5)

    Yaşar Memedemin de bek kop kitapman ortalıqnı dolandırdı:
    „Shakespeare ingilizce yazmağan bolsa,
    Shakespeare, Shakespeare tuvıl edı.
    Baudelaire fransızca yazmağan bolsa,v.b.
    ............................................................
    Yaşar tatarca yazmağan bolsa,
    Yaşar, Yaşar tuvıl edı...
    (Nokta, 2003, s.42)

    Zamanımızın bırıncı şairı, Haci - Amet Cemal (1942- 2000) romence ve hayatının sonında qırımtatarca yazğan ve şair adın kazanğan bır yazardır. Temaları farqlı, koy, orf- adet, tarihı bılgıler, ana-baba suygısı, evlatqa qarşı borc v.b. „Ecdat” şiirı hakikaten yazarın istidatın ve tılge qarşı hurmetın kostere:
    „Kok atlazğa sarılğan atlı
    Tarihten efsanelerge kırıp
    Savaşlarda qazanğan caraların
    Şanlı taşıy dünyada.”
    (Deriya qadar sevda, 1999,s.11)
Veya:
    ”Sonbaharda denız
    Şurugen yosın qoqıy.
    Dalğalar boşına oğraşalar
    Kıyılarğa atılğan
    Renklı sidef qarağan
    Asretlı kadınlarnın tobıqların
    Quşaqlamağa.”
    (Deriya kadar sevda,1999,s.33)

KIŞKENE CAMI    MICA GEAMIE
AGI – AMET GEMAL
vol. Era iubirea, ed. Ex Ponto,2002 (tr. în tătară de G. Akmolla)

Camının duvarları                                          Pereţii geamiei   
Ses sınırgenler em saqlağanlar        Au absorbit glasurile
Qartbabaylarının seslerı            Străbunilor mei
Bağışlanğanlar.                Şi le păstrează.
Masal üyundey korıne                Azi îmi pare o căsuţă din basm
Yeşıl ottan yavaş ose,                 Răsărită din iarba
Qızıl şeşegın ışıne                 Unde vin macii delicaţi.
Qanattay bolğan qollarıman,            Până şi muezinul
Imam - qatip kelgen,                 Cu mâinile asemeni aripilor
Beyaz duvarlarğa qadalğan,             E din altă lume...
Balalığımın                    Aici lângă pereţii albi 
Şırayı solğan resımı                Fotografia decolorată
Duvarlarda qalğan                A copilăriei -
Şaresız peşmanlarıman.            Nevindecat regret.

          PERVELI                                                               PECINEAGA
Osken koyım cerleşken            Satul meu, statornicit
Bozqırın carılğan avuşına            În palma crăpată a stepei,
At asray                     Creşte cai
Cerleştırıp                    Mulaţi
Tuzlı celın bılegıne aketıp.            Pe braţul vântului sărat.
Canğan balaban otlarnı yazda            Uriaşe focuri aprinde vara
Cüregınde barını kostere mağa        În inima lui şi eu întâlnesc
Avare tegeneklermen                Ciulinii vagabonzi
Dertlı seslerımen.                Cu sunetele –n vaier.
Insanlar Alla’ğa sığınıp            Oamenii stau ocrotiţi
Yaşaylar qorınıp.                În inima lui Allah.

    Şükriye Kerim, Necibe Şukri, Kıyasedin Uteu, Neuzat Yusuf, Aciemin Baubek, Enver Mamut, Güner Akmolla kıbılerıde yazalar şiir emde eser.Kritik analizlerge epısın ihtiyacı bar.
Şüriye Kerim hanımın şiiriyet dünyası Azaplar tuvğan koyı ve tatarlıqnın adetlerı. “Tellı Qorazım” şiirı aqiqaten yaradılışta ve metaforik baqışta yukseklıknı tapqan şiir. Ornek:

Tellı qorazım,                    Cocoşul meu împodobıt
Pullı qorazım                    Cocoşul meu cel mult iubit
Arpa, kürpe şaşayım                Grâunţe să-ţi azvârl îndată
Qorazım toydırayım.                De hrana ta, grijile mă poartă.

Tellı qorazım                    Cocoşul meu împodobit
Pullı qorazım                    Cocoşul meu cel mult iubit
Kepek, malay beriyim,            Cu târâţe şi mălai nu pieri
Etın anama pışıriyım.                Carnea mamei o ofer.

Tellı qorazım                    Cocoşul meu împodobit
Pullı qorazım                    Cocoşul meu cel mult iubit
Senı oynatayım,                O să te iau la joc într-una
Bebiylernı quvantayım.            Copiii se vor bucura.

Alı aqynın damında                 În grajd la nenea Ali
Cerge toban şaşıla                Se-aşterne paie peste zi.
Toyı bolacaq bır bala                Băiatul nunta aştepta,
Atqa mıngen, baqıra:                Călare pe-al lui murg striga:

“Anaylar, babaylar,                “Voi, mame, voi tătici,
Abiyler, tataylar,                Fraţi mai mari, surori mai mici,
Toyıma kelınız                La nunta de sunnet veniţi,
Menı şenlendırınız.                Că voi o să mă-nveseliţi.

Tellı qorazım                    Cocoşul meu împodobit
Pullı qorazım                    Cocoşul meu cel mult iubit
Ismet aqaynı şaqırayım            Să-l chem acum pe nea Ismet
Kekregın oydırayım.                Să taie creasta cu-n cuplet.

Tellı qorazım                    Cocoşul meu împodobit
Pullı qorazım                    Cocoşul meu cel mult iubit
Pevat aqay da kelsın                Să vină nea Pevat cu noi
Pışımın oyıp bersın.                Trup de cocoş ca să îndoi.

Tellı qorazım                    Cocoşul meu împodobit
Pullı qorazım                    Cocoşul meu cel mult iubit
Qoraz tellegende                 Când eu cocoşu-l voi găti
Qamır da kerege.                Voi folosi şi coca lui.
...........................................................................................
Tellı qorazım                    Cocoşul meu împodobit
Pullı qorazım                    Cocoşul meu cel mult iubit
Başlandı qoraz tellenmege            A început împodobirea
Er yerı süslenmege.                Cocoşul şi-a aflat menirea.

Tellı qorazım                    Cocoşul meu împodobit
Pullı qorazım                    Cocoşul meu cel mult iubit
Kâtlerı guzel qorazım                Hârtia de pe tine-i scumpă
Qorazıma cabıştırdım.                Eu am lipit fâşia lungă.

Tellı qorazım                    Cocoşul meu împodobit
Pullı qorazım                    Cocoşul meu cel mult iubit
Renklı katler serdım                Hârtia colorată ţi-e podoabă
Quyruğın da telledım.                Am lipit-o şi pe coadă.

Tellı qorazım                    Cocoşul meu împodobit
Pullı qorazım                    Cocoşul meu cel mult iubit
Kozlerın de uydırdım                 Eu ochii tăi i-am potrivit
Ekı togerek cabıştırdım.            Două rotunduri am ivit.

Tellı qorazım                     Cocoşul meu împodobit
Pullı qorazım                    Cocoşul meu cel mult iubit
Qanatları da bar                 Aripa –n aer a sărit
Bırkaş qızlar taqtılar.                Şi fete s-au împodobit.

Tellı qorazım                    Cocoşul meu împodobit
Pullı qorazım                    Cocoşul meu cel mult iubit
Gerdanı bar qırmızı                El are colierul roşu-aprins
Memet aqay cöştırdı                Memet îl mângâie dinadins

Tellı qorazım                    Cocoşul meu împodobit
Pullı qorazım                    Cocoşul meu cel mult iubit
Şıqsın ortağa qızlar                În centru fetele să joace
Avasın oynasınlar.                Dansul de fete mult ne place.

Tellı qorazım                    Cocoşul meu împodobit
Pullı qorazım                    Cocoşul meu cel mult iubit
Dört qızğa dört cavlıq                La patru fete ofer batiste,
Bebiylerge savlıq.                Copiilor, urări pe cinste.

Tellı qorazım                    Cocoşul meu împodobit
Pullı qorazım                    Cocoşul meu cel mult iubit
Sını ortasında cerın                La mijloc de sinie ai locul
Qatlama, şılterler cemın.            Mănânci plăcinte şi locumul.

Tellı qorazım                    Cocoşul meu împodobit
Pullı qorazım                    Cocoşul meu cel mult iubit
Ulqım, qurabiyeler                Gogoaşă, corăbioare
Arasıra şekerler.                Dulciuri printre ele, rare.

Tellı qorazım                    Cocoşul meu împodobit
Pullı qorazım                    Cocoşul meu cel mult iubit
Sünnetlını aldattın                Pe circumcizier l-ai păcălit
Akırtın yüquğa daldırttın.            În somn adânc m-ai învăluit.

    Tatar koyın toyı, caşlıqnı anığan korunış, qız-caş toplaşmaları, tellı qoraz nın etrafında şenlık tolı oyunlarman canlana ve zamanın aqmasına dayana...
    G.Akmolla’ nın Kırım teması sözge alınabılınır onın „Kozyaş Divar –Eşref Şemi-zade’ nın eserın latincege ve romencege çevırıp tanıtmasında,”Ey,Ana Tılım / Ey, Limba materna”(2009) ve „Emel” mecmuasında kostergen çalışmalarında. (2004 Ocaq ayından bugunge qadar).
    Tıl bır, tarih bır, millet ve onın milli şuurı, bır! Artık, 2008-2009 nın son çalışmalarda, Akmesçıt Universitetınden kelgen yuksek azırlıklı tılcıler men, edebiyatçılarman, bızdekı gonullı ve azırlıklı tılcıler fikir bırleşmesı yasadılar, ve elifbenı bır ettık, bundan sonrakı yazılacak eserlerımız kultur barlığımıznı bırleştırer ve bızde bırıncı adımnı atkan bolarmız millet ve medeniyet kıbı. Profesor dr.ing.Eden Mamut bey-ef. Tatar Bırlıgının Genel Sekreterı bolıp aşqan colı milletımızın uyanmasına ve bırleşmesıne becerıklı bolacağına inanamız.Yazarların eserlerımen bırlık ve bırleşmek quramız artıq, yarınğı kurtuluşnı azırlep.

    Güner Akmolla, Qırımtatar Yazıcılar Bırlıgının Romanya’da üyesı, Romanya Yazarlar Bırlıgının üyesı. Başlandı 2009 da, Çübarev Bey- Ef. Qonuşmamızın sonunda, Mart 2014 te qarar berdık milletımızge bağışlamağa.



















Anexa: Romen tarihçilerın bızge dair yazğan eserlerınden
Bibliografya

1. Romenlerın Tarihinde Tatarlar, 2004,Tatar Bırlıgı
2. Vircil Koman - Orta Çağ ve Modern arasındaqı Romaniye,1406-1918; sene 2008
3. Adryan İliye - Qara-Su XIV-XIX as Tarih Monografyasında, 2008.
4. Prof.Dr.Marian Vikol – Dobruca’da koylerın evolutsyası XIX as.sonında ve XX-cı
as. başında, Datina (Adet) cıl XV, NR.55 Aralıq 2009,s.48-50
5. Ioan Adam, Satele tătare,1908.
6. Ioan Adam, Constanţa Pitorească şi Împrejurimile
7. Analele Dobrogei, 123-202
8. Alexandru P. Arbore, Din Etnografia Dobrogei, Contribuţia la aşezarea tătarilor şi turcilor din Dobrogea,1920.

    Uzmanlarman tarihiy çalışmalarımda bırıncı soravım boldı: Sız, romenler, qaysı seneden itibaren yazdınız bızge, tatarlarğa dair?Cevapları bo boldı: 1880 senesınden sonra yazdıq!Bonday bır vaziyette bızge uzun zamanın qaranlığının carıqlata Dobruca topraqların dolaşqan askeriy ve ya ticcariy yolcılar.Anca Ulkusal 1862 den sonraqı cıllarğa bılgılerını bıldırmekte.Bo sayfada sade romenlerın tarihlerınde ve cografya kitaplarında berılgen bılgılernı anıycaqmız.
    Alexandru P. Arbore yaza: XV – XIX asırlarda bo topraqlarda en kop sayıda bolıp ve bo cerlerge oz karakterlerını bıraqaraq yaşağan milletlerın arasında tatar ve türk musulmanları bolğandır. Osmanlıların cerleşmelerınden kop zaman evel, Dobruca bırıncı osmanlı cemiyetını tanımaqta.1263 te türkmen Saltık-Dede Nikomedya’dan kelıp Dobruca’ğa cerleşe 10.000 bazılarına kore 20.000 ailemen, bızım tılımızde yurtman.Bolarğa uş ve ya beş bala qoşsaq en azdan, bola 35.000 ya da 100.000 can. Kıpçak tatarların reisı (Şef) Ruknedin Kiligiarslan Tuna’nı buzların ustunden geşe ve Konstantinopole’ge cetışe.Kıpçak tatarları Tuna’nın ekı tarafından saldıralar, Bucaq ve Dobruca’ğa bırden, nevaqıt Toktamitçı, Balaban Tatar Ulkesın Hanı 1391 de Timur Hannın tarafından cenılgende.1417 de Muhammed Sultan (Mirça voyevodnın zamanında) Dobruca’ğa bekçıler sala. Murad I-cının vaqıtında türkler keleler (1380, 1480 v.b.) paralela kıbı aynı zamanda tatarlar cerleşeler kelıp Bucaq’nın cenubından (sud) ve Qara Denızın şimalından (nord). XVI-cı asırın başında, Dobruca Tatar Rayası bola. XVI-cı asırın ışınde polonlar (leh) yazmaqtalar Tatar Dobriçenzlerge dair.1512 de Dobriçenz Tatarları saldıralar Polonya’ğa (ve başqa tatar qorantalarıman, 30.000 qadar bolıp dobrucalılarman). Rumelya dep tanıla Dobruca Tatarları, Bucaq’nın cenubı; onlar bağımsızlar Hanğa ve sade Türkiyenın Sultanına bağlılar. XVI-cı asırın yarısında türk ve tatar Dobruca’nın ortasında yaşaylar, Babadağ’ından Bulgaristan’nın şarqısına qadar (răsărit), Delyorman ve stepa (bozqırında) nasıl bugunkı koylerde kostermekteler, ele denızın boyındaqı tavlarıman. Bonday, türk milletlerı Tuna boyına itep aketeler romenlernı. XVII- cı asırman başlap romenlerge dair qonuşula anca.
    1590 larda Paul Ciorcio, Dobruca’da hıristiyan qarap gezıngen colşı “tezek”ke dair yaza otqa qullanılğanın bıldırıp tatarların koylerınde.Marko Venier Veneriktekı Docege yaza ki Dobruca’da 40.000 tatar cerleşken reis etıp Qırım hannın ul doğmışını, ve bonlar geşıneler etraflarına saldırıp. Mında, 1590 larda onlarnı kazahlar saldıralar ve yesır alıp qaşalar. Bonlar (tatarlar) bek bır şırkınler, degende anlata barabar tatar ve hıristiyannın bır yerde yaşağanın epısının şalaşı bolıp 1590 da. Donsa degen colşı 1597 senesınde yaza ki bugunkı Mecdiye de ve etrafında oğadar kop tatar bar ki, denıle”Tatarski Pole”,yani Tatar ulkesı.Tatarlar bırleşıp Türklermen Avrupa’dan kelgenlerın dıqqatını almaqta, o colşılarda Konstantinopol colunda bolıp, Tuna dan Bulgaristan’ın Cenubına (sud) ketkende.1600 lerde Dobruca’da askeri cemaatke dair qonuşulabılır, nasıl bolğan Akanzilerde, yada Akincii denılgenlerde, XVI ve XVII asırlarında.Onlar asılında çıftçıler, kerekkende asker bolalar.XVI – cı asırnın sonuna yaqın nevaqıt yeniçerler ayaqlanalar, 30.000 belkı 40.000 keleler bo topraqlarğa.Dobruca’da Tatarlardan ta bek qorqıla edı türklerge kore. Zamanın evrakları, XV-XVII asırlarğa dair, tatarların er vaqıt mında, Dobruca’da tabılğanların bıldırmekte. Onlar, tatarlar bo yerlerden alğan kulelerın, kulların İstanbul’ğa akete ekenler.
    1624 senelerınde Dobruca Tatarstanı dep aytılmaqta, nevaqıt bır tatar reisı kureşe Şahingiray Qırım Hanıman.
    Evlya Çelebi, türk colşısı (men türkmen dermen adını kozge dıqqatmen alsaq) XVII-cı asırnın ortasında bek kop ayrıntılarman yaza ve onın bergen qaberlerın Hammer qullana yazğan kitabında: Osmanlı Devletının Tarihı. 1651 de Evlya Çelebi İstanbul’dan şığa, Cürcü ğa kele, sonra Novo Selo ve ta sonra Silistra’ğa cetışe. O Mangalya’nı tasvir etmekte balaban bır port, liman kıbı, eskı qasaba dep, vakıf qazası dep, vilayetıde dey Dobruca-Silistre.Kazahlardan qorqqanları uşun, zengınlerın üylerı yaqşı sarıla eken.O zamanlarda “lazlarğa” dair qonuşula, onlar yesır bolıp, kule kıbı kelgen velilerı bo topraqlarğa.Balaban camı bar, 300 tükkan sade merkez soqaqta, 300 tane mağaza (depo) sade limanda,7 tane kahvecı, hamam ve musulman koylerın adları: Cüyümli kıbı eken. Evlya yaza qatıp Bayazid qazana bo cerlernı ve Anadolıdan tatar askerlerın ketırıp cerleştıre.Bo qarışma, asker ve cerlı valahlarman, Çitaç degen soynı yarata. Işerdekıler farqlı tıl qonuşalar. Küstence (o zaman qaza, yani il) fıqara ve şırkın bır şeer, er zaman kazahlar oğa saldırmaqta, onın ışlerı Çernavoda’ğa bağlı: 150 üyı bar olan yani tobe kırametımen ve taqtaman yasalğan, bır kışkene illa guzel camısı bar, bır qaş tükkanı bar. Köstencı’nın yerlı halqı tatarların saldırmalarından qorqıp yaşaylar.Bır tatar koyının resamı: 200 üy, bır camı ve bır mesçit.Evlya Babadağ’ını, balaban şeer dep yaza, ve onı kazahlar saldıra ekenler. Kara-Murat koyınde sade tatarlar yaşay, 1000 üy, bır balaban camı, ekı qonaq (han, colşılarğa dınlenme yerı), ontane tükkan, uştane ilk şkolası (okul). Mecdiye ve Karasu kışkene qasaba kıbı anıla.Sonra Tulça ilınde bolğan tatar koylerını tatar adlarıman yazmaqta.
    1654 te Paul de Alep Kostencı de ve Dobruca da tatarlığın kelıp yerleşmesıne dair tatar kolonizat
syonı bar dep yaza. Bazı bır Asya’dan turkomanlar da cerleştırılgenler, quvılğan hıristiyanların cerıne, Muhammed Sultan’ın tarafından.
    İstanbul’da Polonya ambasadorı (elçısı) Kulmiye Palatinı, 1677 senesınde bıldıre Dobruca’da 200 koyın sade tatarlarman bar bolğanın, ve onlarda binlerce kureşçı bolğanını ve yesır alıp kule kıbı sata ekenler.
    Kornelyo Magni Dobruca’da kop tatar barın yaza, onlarğa “Çitaki” dey, Dimitriye Kantemir kıbı, Osmanlı İmperyasının Tarihinde, sayfa 30, 123 not.
    XVIII-cı asırda tatarların kop bolğanı bılıne, yasalğan haritalar TATAR DOBRUCA’sı denılıp.1793 te Tulça ve İsakça türklermen tolı ekenler.
    Kop azap ve aqsızlıqlar ketıre XVIII-cı asırın sonunda ve XIX-cı asırın başında bolğan rus-türk cenklerı. Türkler ketmege başlaylar.1828-1829 cenkınden son sade 40.000 türk cerınde qala, nasıl kostere rus statistikaları, koyler boşalalar, türkler ve tatarlar surumen ketıp.1850 senesınde Dobruca’nın cerlılerın yarısı osmanlılardanlar, asıl türk bolıp.Qırım’dan quvılğan tatarlar başta Basarabya / Bucaq’qa cerleşeler ve İsmail tuşkenson Tuna’nı geşıp Dobruca’ğa cerleşeler. Kenede Dobruca “Tatar Memleketı” dep aytıla.İon İonesku 1850 senesınde yazğan kitabında “Dobruca Gezıntısı” bıldıre 12.000 musulmanın barını. Onın yasağan haritasında bırıncı sayıda türkler geşırıle.
    Tatarlar ozlerın qurğan koylerınde yaşaylar, 51 koy bar, ilk (H) Acilar ve Aqbaş koylerı aytılalar.
Bulğarlarman qarışıp uş cerde tatarların oturğanları aytılmaqta. Qırım cenkınden son tatarlar geşeler Dobruca’ğa ve Mecdiye şeerın quralar Sultan Mecid’nın adına; Mecdiye’nın 12.000 kışısı bar.Suleyman Menlıbay Qırım’da tuvma, anlata müellifke tatarların rusnın azabından askerlıkten qurtulmaq uşun ketkenlerın Qırım’dan, ve o vaqıt Türkler yardım etkenler ketmege. Beydaut’ta gagauzlar yardım etkenler tatarlarğa bırıncı qışlamada, ve sonra, ilk baarde cetışeler Dobruca’ğa, bugunkı Tulça rayonına,ilıne.
(valilık). Romenlerın ve bulgarların kelmesı tatarlarnı quvalay Dobruca’nın ışıne, Kostencı’ge ve bugınkı Bulgaristan’ğa, sayıları ket-kete az qalıp.
    Qırım’dan kelgenlerın en kobısı 1850 de Kostencı’nın etrafına cerleşe.Tatarlar ayvan asraylar, aralarında bır Han bar, bır qadıları bar, illa 60.000 tatar koşe kenede, Viskoviç nın yazğanlarına kore. Bonlardan yarısı çeşit qastalıqlardan oleler.Evel kelgen Tatarlar qarışalar taze kelgenlerımen, bır mila karede sayıları 200 den 500 ge artıp.En kop tatar Tulça’da bar bolğan, 50.000, Jirecek ke kore, 1876 senesınde.
    1878 den sonra cemaatın en kobısı Dobruca’da, yarıdan fazlası, tatarlardır denıle ve sayıları da 60.000 bola: çıftçı, at ve deve ostırgenler, arabacılıq etkenler. (arabaman mal taşığanlar). Ubiçini tabel sızğan ve 1879 da 222.562, 134.662 sı musulmandır dep bıldıre. Rusların statistiklerı yalancı dep yaza Arbore romen, rus tatarlarnı az kostere diy.
    Baron d’Hoqqer 1879 da yaza Kostencı’de 4624 tatarın barın ve 1388 türk. Butun Dobruca’da 6424 tatar ve 4812 türk bardır dey. 1879 daqı alman statistikası Dobruca’nın nufusın 116.732 etıp kostere; bondan 24.314 romen, 16479 bulgar, 13.986 farqlı milletler, bunlardan 56.000 musulman.
    1904 senesın statistikası kostere 1902 de yasalğan nufuske kore türklerın sayısın 7.507, tatarların sayısın 21.867 sade Kostencı ilınde, dep bıldırıle.
    Bo kitapta ilkın Aqbaş koyı kosterıle , koylerın haritası bar, Mankaliye ilçe, cemaatı onın tatar ve az romen, sayıları romenlerın anca 190, 7 kışı yabancı vatandaş ve türk eş yoq. Aqbaş’ın canında koyler: Karikula, Hacilar, Şlanlık, Sarigöl, 149 kışımen, epısı tatar romen vatandaşları, 29 yabancı. Dobruca ‘nın toponimiyası turanik.Romalılardan isim yoq qalğan 3776 isımden, 367 koy adları, obırlerı 3.409 dere, bayır, tepe, kol, aqar suvlar, baltalıq ve epsınde türk ya tatar adları bar, % 62. Demek dortte uşı bo adların tatar kokenındenler: Sarıgöl manası sarı kol; Murigöl, manası mavı kol; Hacıllar, manası acıler.
    1902 de “Dans la Dobrodja (Roumanie) Note de Voyage” kitabında Eugene Pittard bıldıre: Kara-Murat’ta noğay tatarlarının bar ekenın; uş grup tatarın barın- qırımlılar, 1853 ten sonra kelgenler, Qırım cenkın sonında; noğaylar, Don etraflarından kelmeler; kabayil (qabayil) Basarabya / Bucaq’tan kelgenler ve onlar nomad, yani koşebe; onlardan artiye çerkezler bar. Üylerı alşaq, koliba kıbı, ekserı ekı odalı. Epısı musulman; türkler ozlerın tatardan yuksek kormekte ve tatarca qonuşmaylar şerefsız bolmamaq uşun.
    Nevaqıt türklermen tatarlar bır kıbı qonuşula, türkler darılalar! Tatarların arasında ekı tipolojya korune: türk ve mongol.
    İoan Adam “Guzel Köstence ve etrafları” kitabında 1908, s.55 te yaza ki Musulman Bırıncı sınıflar Şkolası yuksek ve ğayet korunuşlı binadır, dep.277 sayfalarında “Tatar Koylerı” serlevasıman o koylernı kostere barbar kıbı ve koyın ocasını(imam-qatibını) qonuştura ki tatarlar “tembeller ve inatlar” dep aytırıp. Bo arada musulman şıngenelernı ayıra .Gerı millet degende tatarlarğa dair kostere ekı odalı şışesız üylernı ve kıygen şalvarlarını.Olılerını pasma şuvalğa tığalar derken, qadınları şırkın ve tembel dey.O qadınlar şolde çalışmaylar depte yaza. Sade karbız egeler degende bızde bır kalite (iygılık) taba o da bızım doğrı qalbımız, faziletlı bolğanımız. Kop tatarın koşkenın Türkiye’ge yaza ve ucüz-ucüz tarlaların satqanların bılemız. Vapor, gemı beklep aylarca limanda otırıp pıqareleşkenlerınıde üyrenemız. Koşmeden mında qalğan tatarlarğa romen hükümetının 10 (on) hektar tarla bergenın bıldıre.
    Bızım Datina (Orf-adet) jurnalıman çalışmamız on senege baradır belkıde, ve sonğı çıqqan sayıda, yıl XV, nr. 55 Aralıq 2009, s.48-50 de Prof.Dr. Maryan Vikol “Ekonomik-Sosyal genışlemesı Dobruca koylerının XIX –cı asırın sonunda ve XX-cı asırın başında”bıldıre qısqa bır kırış tarihımen ve bızlerın koşmemızın tesirlerımen.Fikirlerı: Dobruca’nın ekonomik alı tarla keregıne bağlıdır.Tarla meselesıde milliy alıne. En kop kışılerın 50 ha tarlası bar ve bo % 69,28 butuniy topraqlardan.% 23 100 ha-dan fazlası bolğan yerde, koylılerın 5 ya 10 hektarlı soyı sade % 37,17.Ulkede esaplağanda, Dobruca’nın kışkene topraq saybları kop kıbı korunmekteler.O sebeptende qalqışmalar bolmadı mında.Bo meselelerın sebeplerını muellif kore:
1. tapı (resmiy evraqı) osmanlı zamanından
2. 5-50 ha tarlanı kelgen koylılerge devlet sata
3. Poliytikacılarğa satılğan tarlalar(devlet tarafından)
4. Cenkten sonra berılgen tarlalar
5. Koşıp ketken ve anca satmağa kelgen musulmanların tarlaları ucüz alınmasında
    Bellı ki romen devletı Dobruca’da romen etnik quvetını hazırlay, qanunlar ve haritalar yapa, 1889 dan sonra yenı tarla sayblığını qanunlaştıra.Kostencı’de Kadastral fondı qurula, 168 dosar bar, ve bılıne kımge berıldı tarlalar: 8.699 romen;5.689 türk (tatar ve türk ayırımı romenlerın qanunlarında yoq); 105 bulgar; 46 lipovalı;29 yunan; 10 ermenı.21 koyde yasalğan statistika: Dobromir Vale-114 romen, 10 ha berıle; Dobromir Deal- 32 türk, 10 ha; Kruça- 355 cerlı, 10 ha; Mırleanu- 226 cerlı 10 ha (cerlıler koşıp kelgen romen) Kışla- 21 türk, 10 ha; Kruça- 355 cerlı, 10 ha; Mırleanu- 226 cerlı 10 ha Kışla- 21 -cerlı ep 10 ha; Sarayu- 291 cerlı,10 ha;Runku- 155 aile (cerlı yerıne) 10 ha; Vadu- 80 aile, 10 ha; Enisala- 25 aile, 25 ha; İndependentsa (Bağımsızlıq) 97 aile, 10 ha; Nastratin- 138 aile, 5-10 ha; Kokarca- 110 aile, 10 ha; Tortomanu- 73 aile, 10 ha; Gırliçü- 117 aile, 2-15 ha ve 60 aile 1,2 ha .
    Bo evraklar arşivde barlar ve Dobruca Tarla Komitet ın imzasıman, ayrı kele er koyge.Demek, butun Dobruca’da senege kore tarla sayblıgı:
    1880- 275 tarla sayıbı;
    1885- 18.397 tarla sayıbı     Bolarnı hektarman esap etkende, 11.588 den cetışe 1900
    1890- 65.458 tarla sayıbı     604.800 hektarğa!
    1900- 71.682 tarla sayıbı
   
    1903 senesınde Köstenci ilındekı statistikanın mülkiyet strukturası:
    0-10 ha = 103.603 ha
    10-25 ha = 109.180 ha
    25-50 ha = 44.176 ha
    50-100 ha= 33.959 ha
    100 ha yoqarı= 140.944 ha
   
    Bo meselelerden koylerde farqlar arta, qanunlar da Dobruca’nı qorumaqta, gızlı satuvlarda boluna. Bır koyge qarasaq eger, Murfatlar, Mangaliye ve Omırça yuzlerce hektarları bar bazıların: Görge Haci Petre- 557 ha; Fatmi Haci Murat-1.154 ha Gerencikte, v.b. En kop tarla sayıbı Dobruca’da Mihayl Kogılniçanu eken, ministrı. 1885 cılında Abrud ‘tan 10 aile kete Türkiye’ge; 77 aile kele Romany’anın ışınden; 1882 senesınde Adamclisi de 14 üy bar, 1885 te 47 üy bola; Anadolköyde 1882 cılında 65 üy bola, 1883 te 99 üy! Tarla berılgende, romenlerın aile sayıları şolay arta.Bo tarlanı 30 senelık kesık esapta odegenler romenlerın kolonistlerı Dobruca’ğa cerleşkende. Ayvan asramasında sayılarnı osmekte kostere: 1880 de 45.198 at – 1900 de 87.499 at v.b.
    1880 den sonra Dobruca’da yaşağanların çalışqanları: çıftçılık (boğday, cavdar, arpa, yulaf, musur, tarı. Bonlardan artiye: balıkçılık, balcılıq, tav ışlerı, arabacılıq.
 1944-1964 senelerınde Dobruca ve ekonomik-sosyal alları
    Maryan Kojok Tarih Köstencı Fakultetın Dekanı meydanğa ketıre Polisnın etken qararnamelerını tatarlar uşun.Bırıncı bıldırme Ocaq 1948 de bola, emırın nr.58120 S istei liman polisınden Sovyetlerdekı Qırım Tatar Komitetının Romaniye de saqlı qalğanlarını qapatmaq:Abduramitov, Aidul Djemil, Ceamanov Memet, asılı 24 kışı.Bo ışın acele tutulmasına emır kele ve 19 Şubatta raport istele. Avtoriteler tutalmaylar bonlarnı ve başqa emırler kele-tura.1948 den sonra, Dobruca’lı tatarlar qarala, qaysıların bağlantıları bolğan Qırım Qurtuluş Komitetımen, bo komitet Qırım da bağımsız tatar devletını qurmağa belsengende. Bek kop kışı soravlarğa alına 1949 ve 1953 senelerde, bunlar Romanya’ğa qarşı spyonlıq casuslıq yasadı dep. En muhim başlanğış bola 1952 de qapalğan 15 tatarman ve onların anketı, davası, ve cezası şubat-mart 1953 –te tekmıllenıp. Devlet Sekuritatesı-Polisı yaza aşadaqılarnı: Irsmambet Yusuf, Musteceğp Huseyin, Memet Mendu, Ali Osman Bekmambet, Memet Ali Vani, Abdula Teofik İsleam, Serafedin İbraim, Sultan Fazıl, Salya Mendu, Nazif Canakay, Cafer Yusuf, Şaip Veli Abdula, Amet Mustafa, Malik Kadır, Enan Kurtmolla, Kıruntu Ştefan. Bonların qabatı:
1. Tatar milliy areketını canlandırıp komitet qurğanlar Qırım’nı qurtarmaq uşun!
2. Para, aşayt, üy tabıp azırlegenler Qırım milliyetçılerıne
3. Onlar almanlarman kolaboratsya yasağanda.
4. Turk casuslığına çalışmaq.
    Bılınmseı kerek ki 1942-1943 senelerınde bo milliyetçıler Dobruca’nın topraqlarında ısteklı asker azırlemege qalqışqanlar Qırım uşun; Almanlarğa bılgıler bergenler ve başqa gızlı organizatsyalarman, nasıl Türk Konsolosluğıman, Kostencı de 1950-1951. Kojok beynın yazısında bek kop mektupler kelgen ve berılgen Türkiye’ge denıle.
    Ailece bılemız bız, bo ışte bolğanların balaları sade bır mektup cıbergen Mustecep Ulkusal qardaşı Necıp ottırılgenson!Anau bırılerı: paralar, Şefket Musa ef. Türk Konsolosın sekreterı, mektuplerge aracılıq etmesı ve sonra informatsyaların berılmesı denız boyına, rus ordısına, egitimge, Kanal’ğa ve Qırım’da ministerlıkke – dair, epısı koteklerın zorlığında aytılıp imzalanğan bettuvalar! Bız bo qaberlernı “Emel” nr.5 Ianvar / Ocak 2005 cıl 75 te yazdıq. Necıp Hacı Fazıl’ğa dair Kojok bıldıre:
”Dobruca Tatarlarının en muhim kışılerın bırısı, 300 senelık diniy mektep bolğan Seminar mezunı, Bukureşt Kooperatif Akademyasının mezunı, şair ve tyatro yazarı,”Qırım” dramasını yazğan piyesı bar, ve o organizatsyalarnı qurğan ve çalıştırğan Qırımlılar saqlanğanda Dobruca’ğa.17 oktobır (ekim) 1948 de qapala, anket ve tortura yasala sovyetlerın subaylarının tarafından, onların sebebınden ottırıle 22 oktyabır/ekim 1948 de.O zaman 42 yaşında eken... (bo defternı bergen Maryan Kojok effendıge teşekkürlerımıznı “Emel” de anlattıq ve onunla barabar zamanın arşivlerıne dair qonuşmalar yaptıq.
    Vircil Koman, tarihçı ve Arşiv muduru yaza Dobruca’nın 1940-1945 senelerıne dair bazı bolğanlarını: Dobruca’nın cenubın Bulgaristanğa bergende Romaniye, tılımızde Kadrilater denılgen topraqlarnı, o yerlerde türk ve tatar koplıgı ıstegen Romanya’ğa koşmege.Bulgar qorqısı bek kobın ketıre romen sınırından ışerge ve onlar Türkiye’ge şığıp qurtulmağa cabalağanda, Baş-Muftımız, Etem Kurtmolla Ef. milletke qarşı qonuşa ve nasihat bere, koşmek colında mal-mulklerın cöytmasınlar dep.Konsolosluk al etalmay bo koşuvlernı. 1940 senesıne dair meseleler, ta bır ağır vaziyetlerge oğray rus - alman cenkı başlağanda, 22 yüni (haziran) 1941 de. 13 mayıs 1942 cılında romen valisı Al.İgna
tesku Azaplar (Tıtaru romencesı) koyıne inspektsya yapa ve yaza: “Bo koyde oturğan tatarlar kobısımen, yaqşı vaziyetteler, çalışalar ve terbiyelı davranalar. Azbarları şırkın, çünkü onlar “tezek” yasaylar ve cağalar. Koyde yaqın 30 tane harb yesırı bar, onlar tatar şorbacıda çalışalar ve memnunlar aşlarından ve ışlerınden.(bız bılemız aile hatıralarımızdan ki bo yesırlerın arasında azer, kazah, qırımtatarı bar ve onlar Omer Mefa nın tarlasında çalışalar.Omer Necıp’nın dayısı.) Gergina tatar koyıne barğan aynı vali, 11 ağustos 1943 te yaza:” kışkene tatar koyı.Bır qarar temız. Şkolaları bır kışkene oda, eş qaralmağan, ve onı, mudurın hanımı kılerge avuşturğan.Emır berdık temızlık uşun.”1942 cılın sonında ve 1943 cılın başında, Bırleşık Kuvetler qazanmağa başlaylar bo cenknı, o zaman gerı çekılmege emır berıldı ve Qırım’dan romenlerın askerlerı çekıldı sovyetler kelıp 4 nr.Ukrayn Cephesınden.Romen ve alman ordusıman bırlıkte Qırımtatarları da gerı çekıldıler sayıları kop bolıp.Romaniye’de qaldılar ve o sebepten Kostencı’nın vaziyetıne dair berılgen raport 4 yüni (Haziran) 1944-te Al.İgnatesku nın tarafından yaza:”Bır tehlike yarattı em niyetımız uşun, Kostencı’de ve etraf koylerde balaban sayıda kelmelerı Qırımtatarların. Onlar umit eteler ve yardım ıstiyler Türkiye’ge şıqmağa.Ne vaqıt imzalana Qanun 5.859/11 Mayıs 1944-te, tatarların surgun etılmesı Uzbekistan ve Orta Asya’nın başqa cerlerıne, bo qanun Stalin ın imzasından son aynı imzanı alıp Berya’dan, Molotov’dan, Malenkov’dan, Andreev’ den, Kosıgin’den, Smirnov’den v.b. Dobruca’ğa kelgen tatarlarının sayıları artmaqta.Bo surgun bır sıltav, bahane boldı. Almanlarman ış bırlıgı yasağan 20.000 tatar kureşçılerı Tatar Milliy Komitet’ınde ve almanlarman bırlıkte sovyet partizanlarına qarşı turdılar.
    Eş olmaydım bır zaman uşun Dobruca’ da qalmaq niyetlerınde bıle romenlerın yardımı tıymedı onlarğa ve bo tatar hicret emigratsyası arttı turmadan. 3 yuni (Haziran) 1944 kunu ve 11.393 numaralı Raportında, Al.İgnatesku yaza: “Şeerde ve koylerde cerleştırılgen yuksek sayıda bolıp Qırım’dan kelgen tatarlar, emniyet alımızge tehlike kostermekteler, ve bo tehlike sondı nevaqıt Mareşal Antonesku alman lagerıne alınsınlar degen emırnı berdı.
    Yaqında onlarnı lagerlerge toplaycaqmız. Romenlerın qorqısı: bo tatarlar mındaqı komunistlermen bağlantı qurmasınlar ya da qurğanlarnı cürsetmesınler ilerı. Onday bır informatsya kelgen Poliske, dep yaza M.Ştefanesku, genel mufetişı Dobruca administratsyasının. Tulça ve Kostencı illerınde bo qadar kop yabancı bolması ozel olşılerın alınmasına col berdı: şol ışlerınde bolğan tatar, lipovalı, rus yesırlerıne qarşı. Aqıyqat edı ki Qırım’da 20.000 den fazla kureşçı bar edı ve onlar Qızıl Orduda almanlarğa qarşı vuruştılar.Demek Romanya hükümetının qorqmağa aqqı bar edı. Er neqadar qorqı bolsada bo tatarlarğa qarşı, Negru voda kasabanın muhtarı 1543 nr. / 19 yuni (Haziran) 1944–te yazğan raportında bıldıre: “Guzel qarşılamaqta ve qaramaqta, musafır süyerlıklerımen davrandılar yerlı tatarlar.”
    1944 senesın yazında turmadan Qırım’dan kelgen tatarlar ızlandı ve qaraldı ve qapaldı.4Yuliy 1944 nr.12928 raportında Kostencı valisı Al.İgnatesku yaza:”Mareşal Antonesku Ulkemızın Reisın bergen emırıne kore Emniyet organları olçıler aldılar toplamağa sovyetlerden ızınsız qaşıp kelgen ruslarnı ve tatarlarnı. 26 mayısta başlağan operatsyon şımdı bıle sıqı kontrollarman devam etmekte.Bo olçılernı cerlıler memnuniyetmen qarşıladılar,çünkü kelgenler tehlike yaratacaq alde edıler.Cerlı tatarlar terbiyelı ve qanunlarımıznı bılgen ve seslegen millet.Sovyetten kelgen tatarlarnı topladıq. Ozlerıde alman lagerıne teslım boldılar Almanya’da çalışmaq uşun.Ağustos aynın sonunda rus ordısı zapt ettı Romaniye’nı, Antonesku’nın kuvetı tuştı, 12/13 Yanvar / ocaq Bırleşık Milletler Anlaşmasına kore Moskova qarar aldı imzalamağa Paris 10 Februar/Şubat 1947 Barış Toplantının qanunları koterılgeşık.Bo vaziyette,Dobruca bo Anlaşmanın tesırı astında qalıp,Qırım’dan kelgen tatarlar tutuldılar, 5 nr-lı qanunğa kore ve sovyet quvetı romen hükümetınden avtoritatesın qullanıp ıstedı “Qırım’dan kelgen tatarlarnı acele “repatriat” – gerı (sovyet) vatandaşlığına almağa.”Kostencı’de Viktor Duşa vali salındı ve o bus-butun sesledı Moskova’dan kelgen sovyet emırlerını tatarların aqqında ve bonday, Februar/Şubat 1945 ayının başında bo listeler azır edıler.Bu munasebette, cerlı tatarların arasında da kontrol yasaldı.
    Yenı cerleşken hükümet, 6 mart 1945 te, Petru Groza bolıp aldında, Dobruca tatarlarına başlanğan takip etme politikasını arttıra ve bo millet artıq uzulecek, azap şegecek Qırım’dan kelgenlermen bırleşkenı uşun. Bo facia başlay 11 mayıs 1945 senesınde.” (Romenlerın Tarihınde Tatarlar, s.153-159)

    Türkçe anlamayan varsa, rica ederis türkçeye çevirilsin. Müellif (autoarea)

    IȘINDEKILER                                Sayfa




Ald söz ........................................................................................................................................... 1                                 
Bıblyografya...................................................................................................................................  2
Pilan ................................................................................................................................................ 3
Kırış // Giriş ................................................................................................................................... 3
Hicretler .......................................................................................................................................... 5
Dobruca (1800 – 1943). Uyanma devırı ......................................................................................... 9
Dobruca – Komunizma devırınde (1944- 1960) ........................................................................... 33
Türk Tatar Miletının asılı .............................................................................................................. 45

Romanya’ da Qırımtatar  Edebiyatı’na dayır bılgıler ............................................................ 48 

Memet Niyazi ................................................................................................................................ 50
Av. Müstecip Ülküsal ................................................................................................................... 64
Şehit Necip Haci Fazıl.................................................................................................................. 68
Memet Vani  Yurtsever ................................................................................................................. 70
Salya Fazıl – Memet ..................................................................................................................... 71
Şaip  Veli Abdula ........................................................................................................................ 74
Komunist Devırı ...................................................................................................................... 78
Aneksa: Romen Tarihçilerının bızge dair yazğan eserlerınden .................................................... 85